رادیو زمانه

تاریخ انتشار مطلب: ۱۳ تیر ۱۳۸۹

سوررئالیسم و سوئد

گردآورنده و مترجم: سهراب رحیمی

من با هر نظامی مخالفم. از همه‌ی نظام‌ها بهتر، بی‌نظامی است.
تریستان تزارا

به دادا اعتماد نکنید.دادا همه چیز هست. دادا به همه چیز شک می‌کند. ولی داداهای واقعی با دادا مخالفند.
تریستان تزارا

برای ما هیچ چیز مقدس نبود. جنبش ما نه عرفانی بود، نه کمونیستی، نه هرج و مرج طلب. همه‌ی این جنبش‌ها یک جور برنامه‌ای برای خود داشتند، ولی مال ما کاملا نهیلیستی بود. ما به همه چیز، حتی خودمان، تف می‌کردیم. سمبول ما پوچی بود، یک خلا، یک فضای خالی...
جورج گروس

هیچ دادائیستی خاطراتش را نخواهد نوشت! هرچه را « تاریخ دادا» نامیده‌اند باورنکنید، ولو مقدار زیادی از آن هم حقیقت داشته باشد، چون مورخی که صلاحیت نوشتن آن را داشته باشد هنوز به دنیا نیامده است.
مارسل یانچو

در این مقاله که در واقع یک گردآوری و ترجمه؛ یا تاملی کوتاه در تاریخ سوررئالیسم در سوئد یا از طریق سوئد به جهان است؛ از همه‌ی شاعرانی استفاده کرده‌ام که به نحوی به سوررئالیسم و سوئد ربط پیدا می‌کنند.

مثلا تریستان تزارا با یک سوئدی ازدواج کرده و زمانی هم در سوئد زندگی می‌کرده، یا گرتا کنوتسونِ سوئدی که از نقاشان معروف زمان خود بوده و شاعر چند کتاب، و هرچند بیشتر به فرانسه و آلمانی می‌نوشته ولی همه‌ی آثارش پس از مرگش به سوئدی ترجمه شده؛ ایلمار لابان که استوانی (اتحاد جماهیر شوروی سابق) است به سوئدی شعر نوشته و ترجمه کرده، اریک اولسون و سی.او.هولتن که هم نقاشند و هم شاعرند؛ متولد سوئد و فعال در جامعه‌ی ادبی هنری سوئد بوده و هستند.

ماریا وینه دانمارکی الاصل است اما به سوئدی می‌نوشته است. آرتور لوندکویست و اکه لف و سودربرگ آکادمیسین‌های سوئدی الاصل هستند و بیشتر در حوزه‌ی دانشگاه‌های سوئد و آکادمی سلطنتی سوئد کار می‌کرده و می‌کنند. اما یک وجه مشترک در آثار همه‌ی این‌ها این است که خود را متعلق به جنبش سوررئالیستی می‌دانند و پروفسور لاسه سودربرگ معتقد است این جنبش همچنان زنده است و به کار خود ادامه می‌دهد، مثلا در شهر مالمو که در جنوب سوئد، گروهی هست که از سال ۱۹۴۵ تابحال زیر نظر سی.او. هولتن فعالیت می‌کند و این گروه خود را متعلق به جنبش سوررئالیستی می‌داند. اعضای این گروه، شاعران نقاشی هستند که بیشتر نقاش هستند تا شاعر، یعنی نقاشان حرفه‌ای که شعر می‌نویسند و نوشتن را نوعی مبارزه می‌دانند:

دو شعر از تریستان تزارا
Tristan Tzara
1963- 1896


تریستان تزارا

تریستان تزارا (۱٩٦٣ - ۱۸٩٦) از بنیانگذاران جنبش دادائیسم ؛ منتقد، متفکر و شاعر رومانیایی، فعالیت خود به عنوان یک دادائیست را در دوران جنگ اول جهانی، در کنار هنرمندانی چون مارسل دوشامپ، فرانسیس پیکابیا و آرتور کراوان در زوریخ آغازکرد.

در دهه‌های سی و چهل به همراه لوئی آراگون و آندره برتون عضو حزب کمونیست فرانسه شد و از داداییسم فاصله گرفت. بعد از این‌ها، عضو مکتب سورئالیسم شد و تلاش کرد میان مارکسیسم و سورئالیسم آشتی ایجاد کند. هنگامی که یکی از نمایشنامه‌هایش را در پاریس به روی صحنه برده بود، با یک شاعره‌ی سوئدی به نام گرتا کنوتسون آشنا شد. این دو با هم به استکهلم رفته، مدتی آنجا زندگی کردند، در آنجا ازدواج کردند و بعد برای همیشه به فرانسه بازگشتند. تریستان و گرتا، تا آخرعمر با هم در پاریس زندگی کردند.

مرثیه

روح قدیمی را، عزیزم، چون گُل‌های تابستان می‌خواستی داشته باشی
پرندگان محبوس می‌نشینند در قفس به وقت زمستان
چون تپه که دره‌ی مهمان‌نواز را به سمت خود می‌کشاند
چون زمین فشرده و باران زندگی‌بخش، چنین ترا دوست می‌دارم
هنگامی که کنار پنجره منتظرت هستم هرشب نخ را از میان مرواریدها می‌کشم
کتاب‌ها را می‌چینم، شعرهایم را می‌خوانم
و خوشحال می‌شوم وقتی سگ‌ها در باغ پارس می‌کنند پارس می‌کنند
و وقتی تو پیش من می‌مانی تا سحر تا سحر
روح خوشبخت من شبیه اتاق گرم ماست
وقتی می‌دانم که بیرون برف می‌بارد و خیابان‌ها سفیدند.

حس عذاب

اینجا ساحل‌هایی هست کنار یک دریای مرده
پُل‌های آسفالت شده، برف سنگی
اینجا افق از کشتی خالی است
هیچ ماهی‌ای در آب نیست، جلبک‌ها به شادمانی نمی‌لغزند
و درد می‌کند درد می‌کند چون ناله‌های هاون
بر تپه‌های زرد
انبوه حیوانات است
در نواحی سبز
در کارخانه‌ی ویرانه‌ی ارواح دودی
روحی رنجور و مریض
می‌خواستی آن‌جا گم شوی؟
شیب‌های گِلی
برف‌های زمستان‌های بسیار را نوشیده‌اند
من می‌خواهم تو را ببوسم
با نوازش‌های کرم حشره.

گرتا کنوتسون
Greta Knutson
1986-1899


تصویر گرتا کنوتسون از خودش

گرتا کنوتسون در سال ۱۸۹۹ در سوئد بدنیا آمد. در سال ۱۹۲۳ برای تحصیل در مدرسه‌ی هنر آندره لوته به پاریس رفت. در سال ۱۹۲۵ دریکی از تئاترهای شهر با تریستان تزارا آشنا شد و در استکهلم با ازدواج کرد. گرتا علاوه بر این که از مهره‌های مهم جنبش دادا و سوررئالیسم بود، همکار نشریه‌ی سوررئالیسم بود و در آخرین روزهای زندگی‌اش، مجموعه آثارش را به فرانسه و آلمانی منتشر کرد. چند سال پس از مرگش، آثارش به سوئدی در سوئد ترجمه شدند.

ماهی‌گیری‌ی ماه

کسی که روی نیمکت خم شده تو نیستی. دستی که بر زانوی بیگانه افتاده دست تو نیست. چهره‌ات از آن تو نیست. در هر تپش قلبی باید یکی دیگر ادامه یابد: هنوز اطمینان زنده بود، هنوز چمن چیزی را مرطوب نمی‌کرد. به زودی مرا صدا می‌کردی، قدم‌های من قدم‌های تو را ملاقات می‌کرد در شن زنده. آوازها قرار بود بیایند و نابود شوند بی‌هیچ ردپایی. همه‌ی اشیا با چشمان کودکانه در ما نظر می‌کردند. این مربوط به قبل از ترس‌هاست. حالا کوه می‌سوزد و من سرزمین ویرانه‌ام.

اریک اولسون
Erik Olson
1986-1901


تصویر اریک اولسون از خودش

از نقاشان سوررئالیست سوئد است که گروه هالمستاد را در سال ۱۹۲۹ تاسیس کرد. این گروه اوایل کوبیست بودند و بعد سوررئالیست و همه‌شان نقاش حرفه‌ای بودند. گروه هالمستاد در سال ۱۹۷۹ منحل شد.

شعری برای تصویرم

در ساحل یک دریا، یک ماهیگیر، پا در آب می‌زند به سمت ساحل. حلقه‌هایش را درآب‌های فراموش، می‌کشاند- از اعماق پنهان، گُل می‌آورد. در گوشش آواز ماهی‌هاست و ترانه‌ی خزه‌های سیار. چشم نور روز می‌افتد خاموش میان دندان‌های تیز خلیج. گُلها از میان تارهای تور می‌رویند، بالا می‌روند از خنکای شیب‌ها بر فراز کمربند نارنجی غروب- ستاره می‌شوند در پنهان پنجره‌ی شب.

سی.او. هولتن متولد ۱۹۱۶
C.O.Hulten


سی.او. هولتن

سی.ا. هولتن در سال ۱۹۴۵ گروهی را با چند نقاش دیگر در شعر مالمو تشکیل دادند به نام ایماژینیست‌ها. این نقاشان، در کنار نقاشی به شاعری هم گاه می‌پرداختند.

***

ساحل در موج‌ها می‌رود چون موج‌ها که در ساحل
موج‌ها که آینه‌اند که دره‌اند که خشخاشند
که راه‌های آبی‌اند که ستون‌های شن‌اند
که ستون‌های آبند
مثل امواج آب از
راه‌های ساحل
در آب
که
شن
و
سنگ
و
آینه‌ها
و
جام
و دره‌هایی از
جریان‌های آب
چون خویشاوندانی از
شیشه و نقره
چون امواج شن
چون ستون‌هایی از الوار
چون راه‌های آبی از چوب‌های گردو
به زیر سبزی‌ی شن
و جنسیت و بادها، جایی که شن‌ها می‌روند، در موج‌ها

ایلمار لابان
Ilmar Laban
2000-1921


ایلمار لابان

در سال ۱۹۲۱ در استونی (شوروی سابق) متولد شد. در سال ۱۹۴۳ به سوئد گریخت. استاد دانشگاه استکهلم شد با درجه‌ی دکترا در ادبیات. مترجم آثار سوررئالیست‌های فرانسوی به سوئدی و به استوانی بود . لابان، شاعر و مترجم و منتقد و سردبیر حرفه‌ای بود و به چند زبان می‌نوشت و ترجمه می‌کرد. آثار او در کشور اتحاد جماهیر شوروی ممنوع بودند.

پرنده‌های خودکشی

می‌دانم حقیقت کدام است
و گل‌های کاغذی، کلمه‌هایم را تکرار می‌کند
بر امواج رود نور
غلت می‌خورند قایق‌های غیر شفاف به جلو
خیلی خجالتی سیب سیاه می‌شود

وزن سبکی‌ی ساعتی بدون عقربه
تمام جنگل خوب و خاکی است
خیلی پیش از این بازی‌ی آهنین درخشان ماهی‌ها
چه آرام این میز چیده

میل آخرین کلبه‌ی ویران
بی‌زحمتی از ستاره پر می‌شود
زیر پاکت، آتشفشانی تکان می‌خورد
این که بیش از حد زیبا بخوانی.

آرتور لوندکویست
Artur Lunkvist
1991- 1906


آرتور لوندکویست

آرتور لوندکویست در سال ۱۹۰۶ در جنوب سوئد متولد شد. در بیست سالگی به استکهلم مهاجرت کرد مصمم به نویسنده شدن و خیلی سریع توانست خود را به سطح نویسندگان مطرح آنروز از جمله هری مارتینسون، ایویند یونسون، کارین بویه و ایوار لو یوهانسون برساند. بی‌آنکه معلمی داشته باشد، از طریق فرهنگ لغت سه زبان فرنسوی، انگلیسی و اسپانیایی را فراگرفت و آثاری از این زبان‌ها را به سوئدی ترجمه کرد. بسیاری از این کتاب‌ها در همان سال‌ها یا سال‌های بعد جایزه نوبل گرفتند. آرتور لوندکویست از سال ۱۹۶۸ تا سال مرگش ۱۹۹۱ عضو آکادمی سوئد بود.

شیپور سحر و فلوت غروب

بگذارید شیپوری باشم
که زندگی در آن ناله‌هایش را سر می‌دهد
بگذارید خروش سرخی باشم
در سپیده‌ی صبح
هنگام که همه در خوابند
هنگامی که جاده‌ها
در انتظار مسافرانند

نگذارید خواب آلود و مردد بمانم، نه!
می‌خواهم چون فنری جهش کنم

آه!
از من نی زنی بسازید
کز میان کتیرای درختان می‌نوازد
بگذارید زردها قرمز شوند
و همه برقصند
این گوشت‌های بی‌جان را
از اندامم ببرید
به من عضلات بدهید
لرزان، مشتاق، جویای تلاش
می‌خواهم آرامش را فریاد بزنم
و با چانه‌ای پر توان بخندم
می‌خواهم مستانه تلوتلو بخورم
می‌خواهم بلندبلند آواز بخوانم
وقتی که محصول‌ها خوبند
و قلب‌ها لبریز
می‌خواهم بیهودگی هرچیز را
زمزمه کنم
و ترانه‌ای بخوانم غمگین
بسانِِ باد پاییز

می‌خواهم با دستانم
زمین را نوازش کنم
تا گل دهد و نور بیفشاند

می‌خواهم از روزهایی بسرایم
که هنوز از زهدان سرخ سحر نزاده‌اند.

ماریا وینه
Maria Wine
2003- 1912


ماریه وینه

در سال ۱۹۱۲ در کپنهاگ متولد شد و در سال ۱۹۳۶ با آرتور لوندکویست ازدواج کرد. سی و پنج مجموعه شعر منتشر کرد و در سال ۲۰۰۳ در استکهلم درگذشت. شاعر محبوب مردم سوئد بود و یک پارک در استکهلم به نام اوست.

ماریا وینه

با ملکه‌ام می‌جنگم
که از رنج خویشتن، ظالم شده است
از او سرزمین و تاج و تخت را گرفته‌ام
حالا درآستانه‌ی در، نشسته است
و چشمانش را تیز می‌کند به سمت سوراخ کلیدم

با ملکه‌ام می‌جنگم
که از نفرت به خویشتن ضعیف شده است
از چنگش، زیبایی و جوانی‌اش را ربوده‌ام
حالا میان خارها نشسته است
و خودش را در یک «فراموشم مکن» منعکس می‌کند

با ملکه‌ام می‌جنگم
که از تنهایی‌اش اندوهگین است
خودم را از او گرفته‌ام.

گونار اکه لف
Gunnar Ekelöf
1968-1907


گونار اکه لف

گونار اکه لف به تاریخ ۱۵ سپتامبر ۱۹۰۷ در استکهلم متولد شد و در سال ۱۹۶۸ در همان شهر درگذشت. او نویسنده، شاعر و مترجم بزرگ سوئد است و بنیانگذار شعر مدرن سوئد به شمار می‌آید. وی عضو آکادمی سوئد بود. بسیاری از منتقدین شعر جهان او را جزو چهره‌های اساسی‌ی شعر قرن بیستم به حساب می‌آورند. از جمله محمد مختاری در مقدمه‌ی کتاب «زاده‌ی اضطراب جهان» اشاره به این نکته داشته است و متاسف بوده است از اینکه چرا تا بحال کسی شعرهای «اکه لف» را به فارسی ترجمه نکرده است.

اکه لف شاعری بود عاشق ایران و ادبیات فارسی . او اشعار بسیاری در ستایش فرهنگ ایران و تاریخ ادبیات ایران نوشته است. در باره‌ی تهران و شیراز و اصفهان شعر دارد. او علاقه زیادی به سعدی، حافظ و مولوی داشت. بارها به آرامگاه مولانا در قونیه رفت و در رثای مولوی شعرها نوشت. اکه لف به زبان‌های عربی و فارسی تسلط نداشت ولی شدیدا معتقد بود که غنی‌ترین گنجینه شعر کلاسیک متعلق به شرق و به خصوص ایران است.

با این همه او خود شاعری کلاسیک نبود و بینان‌گذار شعر مدرن و بی‌وزن در سوئد به شمار می‌آید. دوستی‌ی نزدیکی با ازرا پاوند و تی اس الیوت داشت و اشعار این بزرگان را به سوئدی برای اولین بار او بود که ترجمه کرد و در زمان ریاست او بر آکادمی بود که الیوت جایزه‌ی نوبل گرفت. او همچنین جزو اولین شاعران سوررئالیست سوئد بود و ارتباط تنگاتنگی با سوررئالیست‌های فرانسوی داشت.

قطعه‌ی شور

من از آنانی هستم که زندگی را چنگ می‌زنند
از آن‌هایی که برای رویاهاشان زنده‌اند
ای کاش از لبه‌ی صخره در جریان آب
هر دو را ویران می‌کردیم
آه رهاکن رها کن رها کن مرا!
با همه‌ی تلاش‌هایت برای رهایی
همچنان چسبیده‌ای به من!
بدینسان غیرقابل اجتناب شد
چون سقوط آبشار در دریا
بگذار جهان به گرد آنان بچرخد
چون حلقه‌های درخت
آه! زنجیر کن زنجیر کن زنجیرکن مرا!
هرچه تلاش کردم برای رهاشدن
همچنان چسبیده ام به تو

Lasse Söderberg
لاسه سودربرگ
متولد ۱۹۳۱


لاسه سودربرگ

لاسه سودربرگ متولد ۱۹۳۱، نویسنده، شاعر و مترجم سوئدی است که تاکنون جوایز بزرگ ادبی را به خود اختصاص داده است. وی مترجم بزرگترین نویسندگان و شاعران پرتغال، اسپانیا و امریکای لاتین است. وی در سال ۲۰۰۲ از طرف دولت سوئد موفق به دریافت نشان پروفسور شعر شد. لاسه سودربرگ خود را جزو شاعران سوررئال سوئد می‌داند و در این باره کتابی نوشته است.

***

در امتداد دیواری می‌رفتم
که از ساعت‌های مرده ساخته شده بود

آنچه می‌گویم را سکوت می‌کنم
آنچه سکوت می‌کنم را می‌بینم

دیواری در نور بی‌حرکت
نام خیابان: رمز و راز

***

- آیا کسی از در به درون می‌آید؟
- آری، کسی از در به درون می‌آید.

- اما در باز نیست
- نه، در بسته است.

- بنابراین کسی از در به درون نمی‌آید؟
- نه، کسی به درون نمی‌آید- اما شاید کسی این کار را انجام دهد

***

ایست!
دست، خود را از درون سایه رها می‌کند.

دست همان اندازه انگشت دارد
که بدن حس دارد

دست یک آکروبات کوچک است
ایست!

لارش نورن
Lars Norén
متولد ۱۹۴۴


لارش نورن

لارش نورن در سال ۱۹۴۴ در استکهلم به دنیا آمد. در نوزده سالگی با کتاب «یاس‌ها، برف» کار شاعری را آغاز کرد و در ظرف مدت کوتاهی در ردیف بزرگان شعر سوئد قرارگرفت. وی بعد از سال ۱۹۸۰، یعنی در سی و شش سالگی برای همیشه شعر را کنار گذاشت و به طور حرفه‌ای به نوشتن نمایشنامه و کارگردانی‌ی تئاتر پرداخت. سودربرگ در کتابش او را جزو بزرگان سوررئالیسم سوئد می‌داند.

سپتامبر، تکه‌ها

هم‌زیستی با وحشت ترس
گفتن آن
که نمی‌جنبد از جایش
انتظار نور
آماده همین تا ببلعد چهره‌ها را با درون
برابر دیوارها و بناهاش ببلعد
در هراس سخت
حاره از هر دوجا
از براندنبورگ، از آریزونا
انتظار و زندگی‌ی گذران
در تسلیمی دشوار
که ترس است و وحشت
نه دور از مرگ
هنوز و همچنان نوزاد
همه روز در کار بنای عدالتی فراگیر
ساختن سوسیالیسم‌مان
این ...که حقیقت چنان که خود هست، خود حق
خواهد آمد و به روز خواهد پیوست
که روزی در گوشتمان
بعد آن گنگی‌ی تام و تمام...دخول می‌کند

باران، مرگ را نمی‌شوید و دور را نمی‌داند
من اما، چنانکه احساس می‌کنی باید، در کار نوشتنم
و همچنان، همه وقت را، می‌گذرانم و زندگی می‌گذرد
توانگر و غنی که فرشتگان
و مطمئن چنانکه آمیبی
یا که به‌عکس من می‌نویسم آخر
چه جاری چه نیمخواب
بالا بر سر سیاه شدگان و
فضله‌های شنوا با گوش‌های شفاف
بعد آن ناتوان ناممکنِ
زیستن با هر آنچه هست.

Share/Save/Bookmark

نظرهای خوانندگان

مقالۀ تر و تمیزی است؛ سپاسگزارم، اما «سگ‌ها پارس می‌کنند» - اصطلاح قشنگی نیست. می‌شود به جای آن از «واق» یا فقط «صدا» استفاده کرد تا که واژه مناسب‌تری برایش پیدا شود.

-- لطیف ، Jul 5, 2010 در ساعت 03:30 PM