زبان مطهری - ۳

اکبر گنجی

۲-۱- مطهری و اسلام آوردن ایرانیان: مرتضی مطهری در طرح مدعیات دیگران و ادله‌شان، بعضاً از جاده‌ی تحقیق خارج می‌شود و موضوع را به گونه‌ای مطرح می‌سازد که طرف مقابل جرأت نکند از مدعای خود دفاع کند. به عنوان مثال، درباره‌ی اسلام آوردن ایرانیان، نظر مطهری آن است که ایرانیان از سر آگاهی، مختارانه اسلام را انتخاب کردند. نظریه‌های رقیب حداقل بر اشغال ایران از سوی اعراب مسلمان انگشت می‌نهند و می‌گویند اگر اعراب ایران را اشغال نکرده بودند، اسلام آوردن ایرانیان هم منتفی بود. مطهری در نقد این مدعا می‌نویسد:

«از همه عجیب‌تر این است که عده‌ای به نام حمایت از ملیت ایرانی و نژاد ایرانی بزرگترین توهین‌ها را به ملت ایران می‌کنند : گاهی می‌گویند : ملت ایران با کمال جدیت می‏‌خواست از حکومت و رژیم و آیین خودش دفاع کند ولی با آن همه شوکت و قدرت و جمعیت صد و چهل‏ میلیونی و وسعت سرزمین در مقابل یک عده پنجاه شصت هزار نفری عرب‏ شکست خورد. اگر راست است پس چه ننگ بزرگی. گاهی می‌گویند : ایرانیان از ترس، کیش و عقیده و ایمان خویش را عوض‏ کردند واقعاً اگر چنین باشد ایرانیان از پست‌ترین ملل جهان‌ند، ملتی که‏ نتواند عقیده‌ی قلبی خود را در مقابل یک قوم فاتح حفظ کند، شایسته‌ی نام‏ انسانیت نیست. گاهی می‌گویند: ایرانیان چهارده قرن است که زیر یوغ عرب هستند یعنی‏ با آن که سیادت نظامی عرب یکصد سال بیشتر طول نکشید، هنوز پشت‏ ایرانیان از ضربتی که در چهارده قرن پیش خورده راست نشده است. زهی ضعف و ناتوانی و بی‌لیاقتی و بی‌عرضگی...گاهی می‌گویند ایرانیان از آن جهت شیعه شدند که در زیر پرده‌ی تشیع‏ معتقدات و آداب کهن خویش را حفظ کنند، در همه این مدت طولانی از روی نفاق و دورویی اظهار اسلام کردند و همه ادعاهای مسلمانی‌شان که تاریخ‌شان‏ را پر کرده است و از هر قوم دیگر بیشتر بوده است دروغ محض است، چهارده قرن است که دروغ می‌‏گویند و دروغ می‌‏نویسند و دروغ تظاهر می‏کنند. زهی بی‌شرافتی و نامردمی! گاهی می‌گویند ریشه این همه گرایش‌ها، فداکاری‌ها، درک یک سلسله حقایق و معارف و سنخیت اسلام و تشیع با روح ایرانی نبوده است، بلکه فقط یک‏ پیوند زناشویی بوده است، این ملت فقط به خاطر یک پیوند زناشویی مسیر زندگی و فرهنگ خویش را تغییر داد زهی بی‌اصالتی و بی‌ریشگی. گاهی می‌گویند ایرانی مایل بود از حکومت و آیین آن روز خویش دفاع کند و حمایت نماید، اما نکرد، ترجیح داد خود را کنار کشد و تماشاچی باشد. زهی پستی و نامردمی. طبق اظهارات این بی‌خردان ، ملت ایران پست‌ترین و منحط‌ترین ملل جهان‏ است، زیرا ایرانی از ترس، خط قدیم خود را رها کرد و خط عربی را به‏ کار برد، از ترس به زبان عربی بیش از زبان فارسی اهمیت داد و برایش‏ فرهنگ و قاعده و دستور نوشت، از ترس تألیفات خود را به زبان عربی‏ نوشت، از ترس به بچه‌های خود زبان عربی می‌آموخت‌، از ترس مفاهیم‏ اسلامی را در دل ادبیات خود جای داد، از ترس دین قدیم خود را به دست‏ فراموشی سپرد، از ترس حکومت مورد علاقه خود را حمایت نکرد. از ترس‏ به کمک کیش و آیین محبوب خود بر نخاست خلاصه از نظر این مدعیان، در طول این چهارده قرن آن چه در تاریخ این‏ ملت رخ داده بی‌لیاقتی، نفاق و دورویی، ترس و جبن، بی‌اصالتی، پستی‏ و نامردمی بوده است، چیزی که وجود نداشته «تشخیص» و «انتخاب» و «ایمان» و «حقیقت‌خواهی» بوده است از این رو بزرگ‌ترین اهانت‌ها از طرف این نابخردان به ملت شریف و نجیب ایران وارد می‌‏شود... همه این‌ها تهمت به‏ ایران و ایرانی است، ایرانی هر چه کرده به تشخیص و انتخاب خود بوده‏ است ، ایرانی لایق بوده نه بی‌لیاقت، راست و صریح بوده نه منافق و دروغگو، شجاع و دلیر بوده نه جبان و ترسو، حقیقت‌خواه بوده نه چشم به‏ حوادث زود گذر، اصیل بوده نه بی‌بن و بی‌ریشه»¹⁹.

بنابراین، اگر فردی اسلام آوردن ایرانیان را انتخابی از سر تشخیص به شمار نیاورد، بر مبنای آنچه مطهری گفته است، بدترین اهانت‌های ممکن را به ایرانیان کرده و همه ی رذائل اخلاقی را به آنها نسبت داده است. به تعبیر دیگر، مطهری پیامدهای اخلاقاً ناپذیرفتنی برای مدعای رقبا بر می‌سازد، سپس مردم ایران را نماد تمام فضائل اخلاقی و حقیقت‌خواهی قلمداد می‌کند، تا مدعای خود را بر کرسی نشاند. مطهری به این نکته توجه نمی‌کند که دین‌داری اکثریت مردم، دین‌داری معلل است، نه دین‌داری مدلل. انتخاب وقتی معنا دارد که شقوق مختلف وجود داشته باشد و فرد پس از مطالعه‌ی همه‌ی شقوق یکی از آن‌ها را انتخاب کند. حتی دین‌داران کنونی هم دین‌داری‌شان انتخابی نبوده و نیست، چه رسد به دین‌داری مردمی که کشورشان قرن‌ها پیش به تصرف اعراب در آمده بود. اگر آیت الله علی خامنه ای، آیت الله مصباح یزدی، آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله نوری همدانی، آیت الله احمد خاتمی و غیره در چین به دنیا آمده بودند، حتی تصوری از خدای متشخص انسان‌وار نداشتند، چه رسد به مسلمانی و تشیع. اگر در آمریکا به دنیا آمده بودند، احتمالاً پروتستان بودند. اگر در اسرائیل به دنیا آمده بودند، احتمالاً یهودی بودند. آیا مرتضی مطهری همه‌ی ادیان و آئین ها و ایدئولوژی‌ها را مطالعه کرده و سپس اسلام و تشیع را انتخاب کرده بود، یا این که چون در ایران، در خانواده ای شیعه به دنیا آمده بود، مسلمان و شیعه بود؟ قوت و ضعف ادله‌ی مطهری محل نزاع ما نیست، محل نزاع زبانی است که او برای طرد متفاوت‌ها به کار می‌گیرد. آنان را بی‌خردانی می‌قلمداد می‌کند که مردم ایران را بی‌لیاقت، بی‌عرضه، بی‌شرف، بی‌ریشه، ترسو، پست، منحط، منافق، دروغگو می‌دانند. جامعه شناسان تبیینی معلل از دینداری مردم جوامع مختلف ارائه می‌کنند، بدون آن که غیر‌اخلاقی بودن مردم (آلوده بودن آنان به همه‌ی رذائل اخلاقی) پیش فرض یا شرط لازم تبیین آن‌ها باشد.

۳-۱- مطهری و احمد شاملو: تفسیری که احمد شاملو در مقدمه‌ی نسخه‌ی تصیح شده‌ی دیوان حافظ نوشته بود، از نظر مطهری درست به شمار نمی‌رفت. آن تفسیر را مطهری با تفسیری که خود درست به شمار می آورد، در مقابل هم نهاد. اما در عین حال، از زبان غیر محققانه هم در این رویارویی استفاده کرد و نوشت:

« آیا این‌ها یک سلسله سخنان یاوه و بی‌ربط نیست؟ اگر این‌ها را یاوه و بی‌ربط ندانیم پس با کشف بزرگ شاعر سترگ معاصر(!) چه کنیم...این کافر کیست که از طرفی مطابق تحقیق عمیق و کشف بزرگ شاعر سترگ معاصر(!) در بی‌اعتقادی کامل بسر می‌برده و همه چیز را نفی و انکار می‌‏کرده ، و از طرف دیگر در طول شش قرن مردم فارسی زبان از دانا و بی‏ سواد او را در ردیف اولیاء الله شمرده‏اند و خودش هم جا و بی‌جا سخن از خدا و معاد و انسان ماورایی آورده است. ما که کشف این شاعر بزرگ‏ معاصر(!) را نمی‌توانیم نادیده بگیریم، پس معما را چگونه حل کنیم؟ من حقیقتا نمی‌دانم آیا واقعا این آقایان نمی‌فهمند یا خود را به نفهمی‏ می‌زنند؟ مقصودم این است که آیا این‌ها نمی‌فهمند که حافظ را نمی‌فهمند و یا می‌فهمند که نمی‌فهمند ،ولی خود را به نفهمی می‏‌زنند...این‌جا به عنوان مثال موضوعی را طرح می‏‌کنم که با اشعاری که شاعر بزرگ معاصر(!) به عنوان سند الحاد حافظ آورده مربوط می‌شود و آن موضوع «دم» یا «وقت» است...به هر حال، مادی مسلکان از چسباندن حافظ به خود طرفی نمی‌بندند²⁰.»

۴-۱- مطهری و تحریف تورات: مطهری به عنوان یک مسلمان قرآن را صددرصد سخنان خداوند تلقی می‌کرد که حتی به اندازه‌ی یک حرف هم تحریف در آن صورت نگرفته است. بر همین مبنا، هر جا بین گزارش‌های تورات با گزارش‌های قرآن تعارضی می‌دید، این مدعا را مطرح می‌کرد که در تورات تحریف صورت گرفته است. یهودیان هم قرآن را کپی شده‌ی از تورات به شمار می‌آورند، نه سخنان خداوند. طرفین نزاع باید مستقل از کتاب مقدس خود، مدعایشان را موجه سازند. اما زبان مطهری در این خصوص هم قابل توجه است. اگر کسی بگوید قرآن تحریف شده است، این مدعا را نه تنها اهانت تلقی می‌کنند، بلکه این امکان هم وجود دارد که مدعی را به بدترین نحو ممکن مجازات کنند. اما مطهری تحریف تورات را به جنایتکاران نسبت می‌دهد. آیا یهودیان این مدعا را اهانت تلقی نمی‌کنند؟ اگر پیروان دیگر ادیان این مدعا را نسبت به قرآن کسی بیان کنند، آیا مدعای آنان اهانت تلقی نخواهد شد؟ مطهری می گوید:

«در تورات، تحریفی واقع شده است که من خیال نمی‌کنم در جهان تحریفی به‏ اندازه‌ی این تحریف به بشریت زیان وارد کرده باشد...در تورات دست جنایتکاران تحریف، آمده است...این فکر و این تحریف برای دین و مذهب به طور عموم بسیار گران تمام شد...خیال نکنید که این مسئله، مسئله‏‌ای بوده که چهار تا دانشمند از خود در آورده‏‌اند، ریشه آن در عقاید مذهبی مسیحیت و یهودیت که هر دو تورات را به عنوان عهد عتیق کتاب آسمانی می‌دانند وجود دارد که یا باید دین داشت و به بهشت نعمت‌ها رفت، خورد، خوابید، شلنگ انداخت، از این سر تاخت به آن سر و از آن سر به این سر، اما چشم‌هایت بسته باشد، و یا اگر چشم‌هایت باز شد باید بروی در فلاکت زندگی کنی و مفلوک باشی²¹.»

۵-۱- مطهری و اسلام‌شناسی شرق‌شناسان: مطهری تحقیقات مستشرقین درباره‌ی اسلام را نادرست می‌دانست. این مدعا را می‌توان مدلل کرد. اما برای اثبات این مدعا نباید از زبان هتاکی استفاده کرد. او می‌گفت:

«حقیقت این است که مستشرقین نه صلاحیت تحقیق در عقاید و افکار اسلامی‏ را دارا می‌باشند و نه غالبا حسن نیت آن را. آنجا که در مقام تجزیه و تحلیل افکار و عقاید اسلامی برمی‌‏آیند و فی‏المثل وارد مسائل مربوط به کلام‏ اسلامی یا عرفان و تصوف یا فلسفه می‌‏شوند، آن قدر مهملات به هم می‏‌بافند که موجب تعجب و گاهی مضحک است...ادوارد براون نویسنده‏ کتاب تاریخ ادبی ایران این تحقیقات عرشی! را از این مستشرق عالی‌قدر نقل می‌کند و بدون هیچ‌گونه انتقادی می‏‌گذرد. من نمی‏‌دانم نام این چیزها را جهالت بگذارم یا جنایت. آنچه بیشتر موجب تأسف است این است که اتباع و اذناب شرقی این مستشرقین نیز به‏ جای این‌که مستقیما افکار و عقاید شرقی و اسلامی را مورد رسیدگی کامل قرار دهند، افکار و آرای این‌ها را سرمشق قرار می‌دهند و بازگو می‌کنند.»²²

۶-۱- مطهری و برتراند راسل: واکنش مطهری به پرسش برتراند راسل درباره‌ی مجازات‌های اخروی ، با زبانی صورت می‌گیرد، که زبان محققانه نیست. می‌نویسد:

«برتراند راسل که می‌گوید چگونه ممکن است خدایی باشد و ما را در برابر جرم‌های بسیار کوچک، مجازات‌های بسیار بزرگ بکند این معنی را درک نمی‌‏کرده که رابطه‌ی آخرت با دنیا از قبیل روابط قراردادی و اجتماعی نیست.‏ امثال راسل از معارف و حقایق اسلامی دور و بی‌خبرند، با الفبای معارف‏ الهی هم آشنایی ندارند. آشنایی امثال راسل فقط با دنیای مسیحی است، از حکمت و فلسفه و عرفان اسلامی و از معارف بلند اسلامی کم‌ترین آگاهی ندارند. راسل در نظر کسی که اندک آشنایی با معارف اسلامی دارد‌، در فلسفه به مفهوم اسلامی و شرقی آن، یک کودک دبستانی هم بشمار نمی‌‏رود . اسلام در دامن خود، مردان بزرگی را تربیت کرده است که در وقتی که درهمین جهان بوده‏اند، با جهان آخرت آشنا شده‏اند و حقایقی را که فوق تصور راسل‌هاست لمس کرده‏‌اند²³.»

رویکرد مطهری به مجازات‌های اخروی، رویکرد فیلسوفان صدرایی است. حتی همه‌ی فیلسوفان مسلمان قائل به چنان رویکردی نیستند، چه رسد به متکلمان و عارفان و فقیهان مسلمان. اگر این مدعا مطابق با واقع باشد، چگونه می‌توان انتظار داشت که راسل هم در مجازات‌های اخروی پیرو فلسفه‌ی فیلسوفان مسلمان باشد.
اثبات حیات اخروی، مطابق دریافت ادیان ابراهیمی، منوط به اثبات دو مدعاست. اول- کدام ویژگی ملاک هویت شخصی آدمیان است؟ دوم- بر مبنای کدام دلائل هویت شخصی پس از مرگ به بقای خود ادامه خواهد داد؟

فیلسوفان مسلمان، تاکنون نه درباره‌ی ملاک هویت شخصی سخن محصلی بیان داشته‌اند، نه درباره‌ی دوام هویت شخصی پس از مرگ. مطهری گمان می‌کرد که متافیزیک صدرایی، فلسفه‌ی آینده‌ی جهان است. منتها چند قرن باید بگذرد تا فیلسوفان مغرب زمین به اهمیت و عمق این فلسفه پی برند. ما به محتوای سخنان مطهری و ادله‌ی او کاری نداریم، مهم زبانی است که وی علیه راسل به کار می‌گیرد.

پاورقی‌ها:

۱۹- مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، انتشارات صدرا، صص ۱۴۰-۱۴۲.

۲۰- مرتضی مطهری، علل گرایش به مادیگری، انتشارات صدرا، صص ۲۳ – ۱۸.

۲۱- مرتضی مطهری، مسأله‌ی شناخت، انتشارات صدرا، صص ۲۹ – ۲۶.

۲۲- مرتضی مطهری، انسان و سرنوشت، انتشارات صدرا، صص ۱۱۴ - ۱۱۷.

۲۳- مرتضی مطهری، عدل الهی، انتشارات صدرا، ص ۲۱۴ - ۲۱۳.