آلن بدیو

حمید پرنیان

پیش‌گفتار: «آشنایی با فیسلوفان معاصر» مجموعه‌ نوشتارهایی است که به معرفی فیلسوفان دوران ما، اندیشه‌های‌شان، و تاثیری که بر روند معاصر فلسفیدن گذاشته‌اند می‌پردازد. هر بخش از این مجموعه، جمعه‌ها از رادیو زمانه پخش می‌شود و نوشتار آن را در این‌جا خواهید یافت. نخستین برنامه به معرفی آلن بدیو، فیلسوف ضد-پست‌مدرنیست فرانسوی، پرداخته است.

برای یک فیلسوف معاصر اروپایی عجیب است که کارهای‌اش، روزافزون، به دستِ میلیتاریست‌های جنبش‌های فقرا در کشورهایی هم‌چون هند، کنگو، و آفریقای جنوبی بیافتد و همراه با آثار فرانتس فانون خوانده شود. بعدها، هنگامی که بیش‌تر به فلسفه‌ی بدیو پرداختیم، خواهید فهمید چرا این میلیتاریست‌ها بدیو را می‌خوانند و چنین استقبالی از وی کرده‌اند.

بدیو، در فلسفه‌ی خود، چند مفهوم را فراوان به کار می‌برد. یکی از هدف‌های اندیشه‌ی وی این است که نشان‌ دهد مقوله‌‌های وی از حقیقت در هر نقد فلسفی‌ای کارآمد است. از این رو، بدیو آن مقوله‌ها را به کار می‌بندد تا هنر و تاریخ را هم‌چون هستی‌شناسی و کاوش علمی بازپرسی کند. یوهانس تامفارت بر این باور است که فلسفه‌ی بدیو را می‌توان تفسیرِ دوباره‌ و معاصری از افلاطونیسم دانست.

از دید بدیو، فلسفه در چهار وضعیت رخ می‌دهد؛ هنر، عشق، امورسیاسی، و علم. این چهار وضعیت، رویه‌های حقیقت هستند، به این معنی که آن‌ها، اگر در شرایط درستی باشند، می‌توانند حقیقت‌ها را تولید کنند. بدیو همواره ما را پرهیز داده است که حقیقت یک گفتمان را به حقیقت گفتمان دیگر پیوست نکنیم، که این همانا "مصیبت" فلسفه است.

بدیو می‌کوشد تا "نقاط شکاف" را بیابد؛ یعنی جاهایی را می‌خواهد پیدا کند که پیوندی استثنایی بین حقیقت‌های تولیدشده-به-دست گفتمان‌های گوناگون برقرار شده است. باید اشاره کرد که مفهوم بدیو از رویه‌ی حقیقت متضمنِ ردِ واقعیت بیرونی نیست.

بدیو، با پیروی از لکان، "امر واقع" را به کار می‌گیرد تا آن را به فضایی از واقعیتِ موجود که قابل نمادپردازی نیست اختصاص دهد، فضایی که فقط با رویه‌های حقیقت می‌توان به‌اش اندیشید. پس، در حالی که رویه‌ی حقیقت نیاز دارد که به امر واقع دست‌رسی داشته باشد، امر واقع نیز هم‌چون مرزهای بیرونیِ امکانِ تولید حقیقت است.

بدیو هیچ‌گاه، مانند آن‌هایی که با اصولِ آلتوسر و لکان دانش‌آموخته شده‌اند، وسوسه نشد که از پایانِ فلسفه حرف بزند، یا که از امکانِ متافیزیک بپرسد، و یا از کیفیت کلاسیکِ حقیقت بگوید. بدیو باور دارد که حقیقت‌ها، فرآیندهای ستیزه‌گری هستند که از زمان و مکان و وضعیت مشخصی آغاز می‌شوند و گذارِ گام‌به‌گام آن وضعیت را پیگیری می‌کنند.

فقط تعهدی می‌تواند ابزار شایسته‌ای برای یک حقیقت باشد که از هر وساطت روان‌شناختی و اجتماعی و ابژکتیو رها باشد. اما از سویی دیگر، فقط یک حقیقت جهان‌شمول ارزش چنین تعهدی را دارد. فقط یک حقیقت می‌تواند القاکننده‌ی سوژه‌ی یک تعهدِ ناب باشد.

عمومی‌ترین هدفِ بدیو آن است که بتواند ظرفیتی را افشا و فهمیدنی سازد که در هر موقعیتی برای نوآوریِ عمیق و دگرگون‌کننده وجود دارد. چنین نوآوری‌ای فقط با نوعی شکافِ استثنائی (حتی یک‌روزه و موقتی) از اکنون آغاز می‌شود، با یک رخ‌داد آغاز می‌شود.

رخ‌داد، در هر زمانی می‌تواند رخ‌ دهد، اما نه در هر مکانی؛ یک رخ‌داد معمولا نزدیک به لبه‌ی آن چیزی قرار دارد که در آن موقعیت پوچ و تشخیص‌ناپذیر است. پس، حقیقت در بیرون از این جای رخ‌دادی گسترده می‌شود و موجب تشکیلِ ایمانِ ستیزه‌گر افرادی می‌شود که رخ‌داد را توسعه می‌دهند و خودشان را سوژه‌ی حقیقت می‌سازند.

پس سوژه کسی است که به پیامدهای رخ‌داد وفادار است. در حالی که حقیقت چیزی نیست مگر انباشته‌ی این پیامدهای پسارخدادی. آن‌گاه، کاربست سخت‌گیرانه و مورد-به-موردِ این پیامدها منجر به‌آن می‌شود که کل سازمان و نمودِ موقعیت، مطابق با استلزاماتِ رخ‌داد، دگرگون شود.

فرد عادی تنها زمانی تبدیل به یک سوژه‌ی ناب می‌شود که رویه‌ی دگرگونیِ مادی موقعیت را در دست داشته باشد. همان‌طور که خود بدیو در کتابِ کوتاه‌اش، اخلاق (۱۹۹۳)، می‌گوید؛ سوژه زمانی سوژه می‌ماند که وفاداری‌اش چنان نیرو بگیرد که در برابر انواع فسادها مقاومت کند، فسادهایی که سوژه به‌ناچار با آن‌ها روبرو خواهد شد: خستگی، سردرگمی، دُگماتیسم.

برای نمونه، آن‌هایی که برای حقوق مدنی یا برای اهداف فمینیستی و ضد-استعماری بسیج شده‌اند تا آن‌ زمانی سوژه‌ی حقیقی خواهد ماند که این جنبش‌ها بتوانند کل موقعیت را دست‌خوش دگرگونی سازند و تایید مستقیم و جهان‌شمولِ همه‌ی ساکنین آن موقعیت را به هم‌راه داشته باشند. اما چنین جنبشی باید صرفا به دنبالِ ترویجِ یک گروه خاص برای اهداف خودش باشد، و بنابراین اعضای آن گروه نیز صرفا به عنوان طرف‌دارانِ یک عُلقه‌ در رقابت با دیگر عُلقه‌ها عمل می‌کنند.

اما بدیو تاکید دارد که برای یک جنبش نابِ سیاسی، شناساییِ قربانیانِ ستم خودبه‌خود کافی نیست. بل‌که همانند همه‌ی حقیقت‌ها، سیاست نیز باید در فضایِ جهان‌شمولی پیش رود که بر اساسِ داوری‌هایی است که همه قبول‌اش دارند.

البته این به‌آن معنی نیست که حقیقت در حوزه‌ی توافقِ عمومی یا در ارتباطات اداره می‌شود. هر اصلِ نابِ جهان‌شمول ریشه در جانب‌داریِ فعال و دقیقا معین‌شده‌ای دارد؛ هر تاییدِ حقیقیِ علقه‌ی جهان‌شمولی آغازگرِ تفرقه‌افکنی است. هیچ فیلسوفی پیدا نمی‌کنید که بیش‌تر از بدیو با هم‌سازیِ "اخلاقیِ" عقاید یا تفاوت‌ها مخالف باشد.

بدیو میان چهار حوزه‌ی کلیِ حقیقت، یا چهار حیطه‌ی سوژگانی تمایز می‌گذارد (که در واقع چهار موقعیتِ ژِنِریکِ خود فلسفه هستند): سیاست، علم، هنر، و عشق. در این حوزه‌های چهارگانه است که تعهد سابجکتیو ممکن می‌شود، یعنی، بی‌تفاوتی به رویه‌های تفسیر، بازنمایی یا تایید. سیاستِ حقیقی، موضوعِ بسیجِ جمعی‌ای است که "خواستِ عمومی" آن را ره‌نمایی می‌کند.

عشقِ ناب، در محدوده‌ی حوزه‌ی شخصی، به تاسی از مواجهه‌ی پیش‌بینی‌ناپذیری آغاز می‌شود که از بازنماییِ مرسومِ نقش‌های جنسی می‌گریزد، هم‌چنان به پیامدهای این مواجهه وفادار می‌ماند، و از طریقِ افشای بازنمایی‌ناپذیر آن‌چه لَکان "ناممکنیِ رابطه‌ی جنسی" می‌نامد تقویت می‌شود. هنر حقیقی و علم حقیقی تقریبا به یک گونه عمل می‌کنند؛ در جستجوی وفاداری تجربی به پژوهشی هستند که از یک کشف تازه یا گسست از سنت آشکار شده است. از این رو، ریاضیات حقیقی‌ترین مولفه‌ی علم است زیرا انتزاعی‌تر از هر بررسیِ طبیعی یا عینی است.

آلن بدیو اصلا مراکشی است؛ در اولین ماه سال ۱۹۳۷ در رباط، پایتخت مراکش، چشم به جهان گشود و بعدها یکی از فیلسوفان نامی فرانسه شد. وی، در کنار جیورجیو آگامبن و اسلاو ژیژِک، چهره‌ی پیش‌گامِ ضد-پست‌مدرنیسم است. آلن بدیو در پیِ بازیافتنِ مفاهیمِ "بودن"، "حقیقت"، و "سوژه" است، البته نه آن‌چنان که پست‌مدرن‌ها یا مدرن‌ها جستند.

آلن بدیو، از ۱۹۵۶ تا ۱۹۶۱ را در دانشگاه اِکول نرمال سوپریور فلسفه خواند و از آن‌جا به دانشگاه سوربن راه یافت. شیفته‌ی ریاضیات بود، اما وارد سیاست نیز شد؛ وی یکی از اعضای بنیان‌گذار حزب متحد سوسیالیست بود. این حزب کوشش بسیاری برای استعمارزدایی از الجزایر کرد. بدیو، نخستین رمان خویش، مجسطی‌ها، را در ۱۹۶۷ نوشت. وی در همان سال به گروه مطالعاتی‌ای پیوست که لوئیس آلتوسر بنیاد نهاده و شدیدا تحت تاثیر ژَک لَکان بود.

شورش دانش‌جوییِ مِی‌ ماه ۱۹۶۸ بر بدیو تاثیر شگرفی گذاشت و وی را واداشت تا در گروه‌های رادیکالِ کمونیست و مائویست شرکت فعالی داشته باشد. در ۱۹۶۹ نیز به دانشکده‌ی دانشگاه پاریس پیوست، دانشکده‌ای که هم‌چون سنگری بود برای اندیشه‌ی ضد-فرهنگی. در همان‌جا بود که با ژیل دلوز و ژان-فرانسوا لیوتار آشنا شد و این آشنایی منجر به این شد که بدیو دست از برنامه‌ی آلتوسریِ مارکسیسمِ علمی بردارد.

بدیو آثار فلسفی‌ِ انتزاعی‌تر و تکنیکی‌ترش را زمانی منتشر ساخت که هم آلتوسر و هم لکان غروب کرده بودند؛ لکان مرده بود و آلتوسر پناهنده شده بود. تئوریِ سوژه (۱۹۸۲) و مهم‌ترین اثرش، بودن و رخ‌داد (۱۹۸۸)، را در این سال‌ها نوشت. با این همه، بدیو هرگز آلتوسر یا لکان را سرزنش نکرد و در آثار جدیدش نیز ارجاعاتی به مارکسیسم و روان‌کاوی دارد.