آهنگ زمانه

«اُپرا»؛ پیوند موسیقی و تئاتر

محمود خوشنام: «اُپرا»، هنری است صحنه‏ای که از پیوند موسیقی و تئاتر پدید آمده است و پیشینه‏اش به پایان قرن شانزدهم میلادی می‏رسد. در آن زمان در فلورانس ایتالیا گروهی از اشراف و هنرمندان به فکر بازسازی تراژدی‏های قدیم یونان افتادند. نخستین دست‏آورد آنان «اُرفه و اوریدیکه» بود که این فرم تازه‏ی صحنه‏ای به زودی راه نفوذ خود را به سراسر اروپا باز کرد.

کم‌یابی بداهه‌پردازی واقعی در ایران

محمود خوشنام: کم‌یابی بداهه‌پردازی واقعی در ایران به گمان من ناشی از نظام آموزشی موسیقی سنتی است. در مکتب آموزش سنتی رابطه شاگرد و استاد به رابطه مرید و مراد تبدیل می‌شود. استاد از شاگرد توقع دارد در همه چیز، حتی در جزییات نواختن از او تقلید کند و شاگرد نیز از سوی دیگر نهایت افتخار خود را در پیروی دقیق از شیوه استاد می‌داند.

سمفونی؛ پدیدار از قلب سونات

محمود خوشنام: واژه‌ی «سونات»، برگرفته شده از ریشه‌ی لاتین «سوناره» به معنای نغمه‌ی سازی آمده است. تفاوت اصلی سونات و سمفونی در این بود که اولی با یک یا دو ساز، و دومی با ارکستر به اجرا در می‌آمد. قواعد موسیقی‌نویسی که بر اساس تغییر تِم و گسترش آن تدوین شده بود، در آفرینش هر دو فرم به کار گرفته می‌شد.

ویولون؛ سازی محبوب و دشوار

محمود خوشنام: «ویولون» که از قرن ۱۸ میلادی به این‌سو به محبوب‌ترین ساز جهانی تبدیل شده است، شجره‌نامه‌ی بلند بالایی دارد و از یک خانواده‌ی پرجمعیت سربرآورده است. پدر بزرگش در قرن شانزدهم «ویول» یا «ویوله» نام داشته که هنگام نواخته شدن نه زیر چانه، که روی زانو یا میان زانوان جای می‌گرفته است. ویولون سوپرانوی خانواده است!

«گوشه»‌های آواز

محمود خوشنام: ردیف موسیقی سنتی امروز ایران در هفت دستگاه و پنج آواز جای گرفته است. آواز محدودتر از دستگاه است و معمولا از دل یکی از دستگاه‌ها بیرون آمده است. اما «گوشه» کوچک‌ترین بخش ساختاری آواز یا دستگاه را بوجود می‌آورد. گوشه‌های هر آواز یا دستگاه با یک‌دیگر خویشاوندی محتوایی دارند.

در باره‌ی «کنسرت» یا «کنسرتو»

محمود خوشنام: «کنسرت» از اصطلاحاتی است که در سراسر دنیا به وفور در معنای برگزاری برنامه‌ی موسیقی به کار می‌رود. البته در حوزه‌ی موسیقی کلاسیک، «اجرا» هنگامی «کنسرت» نام می‌گیرد که گروهی باشد. اجراهای تک‌نوازان و تک‌خوانان در برابر این واژه رسیتال نامیده می‌شود. ولی کنسرت در زبان آلمانی یا کنسرتو در زبان ایتالیایی معنای مهم‌تر دیگری نیز پیدا می‌کند.

«پیوند ملایم و گوش‌نواز صداها»

محمود خوشنام: موسیقی، این دل‌انگیزترین دستاورد فرهنگ بشری در آغاز این‌گونه نبوده که حالا هست. موسیقی در گذر سده‌ها پرورش یافته تا به شکل امروزین خود رسیده است. ما می‌توانیم هر نوع موسیقی را که بخواهیم، برگزینیم، بشنویم و لذت ببریم. این لذت شنیداری ولی هنگامی کامل خواهد شد که با دانایی و آگاهی همراه باشد. در برنامه‌ی تازه‌ی خود درباره‌ی فرهنگ موسیقی، می‌خواهیم به تدوین این فرهنگ کوچک یاری برسانیم.

شیدا قره‌چه‌داغی، از معدود آهنگ‌سازان زن ایرانی

محمود خوشنام: شیدا قره‌چه‌داغی نخستین موسیقی را در سال ۱۳۵۱ برای فیلم کوتاه «هفت شهر عشق»، ساخته‌ی علی‌اکبر صادقی نوشت که بعد موسیقی برای فیلم‌های دیگری چون «تداعی» از نورالدین زرین‌ کلک، «دوباره نگاه کن» از فرشید مثقالی و «چنین کنند حکایت» از محمدرضا اصلانی را به دنبال آورد. او برای دو صفحه‌ی داستانی از محمود آزاد تهرانی و عباس کیارستمی نیز موسیقی نوشته است.

شهرداد روحانی، آهنگسازی از نسل موسیقی‌دانان پیشرو

محمود خوشنام: سال‌های ۴۰ و ۵۰ خورشیدی تحولی چشم‌گیر در میزان و عرضه‌ی موسیقی پیشرو در ایران به وجود آمد. حضور رهبران جوان که به تناوب ارکسترهای موجود را رهبری می‌کردند، سبب شد که آثار آهنگ‌سازان ایرانی جای بیشتری در رپرتوآر ارکسترها پیدا کند. در برنامه‌های پیشین، از چند تن از اینان یاد کردیم و اینک نوبت به «شهرداد روحانی» رسیده است.

«زندگی همه‌اش خوردن و خفتن نیست»

محمود خوشنام: در میان آهنگسازان قدیم و جدید مغرب زمین اندک نیستند کسانی که به آفرینش موسیقی برای خردسالان از طریق قصه‌های موزیکال پرداخته‌اند. در ایران پیش از انقلاب نیز برخی از آهنگسازان پیش‌رو به این مهم پرداخته و آثار دل‌پذیری برای کودکان و نوجوانان بوجود آورده‌اند. یکی از این افراد رامین انتظامی است که قصه‌ی موزیکال او با عنوان «شیر و موش»، چندسالی پیش از سوی بنگاه معتبر «دویچه‌ گرامافون» در سطح جهان انتشار یافته است.

ایست‌هایی که به تغییر تن نمی‌دهند

محمود خوشنام: شمار اندکی از موسیقی‌دانان پیشرو ایران توانستند در سال‌های پس از انقلاب نیز فعال باقی بمانند. البته آنان برای آن که از آسیب سفارش و سانسور در امان بمانند، به حوزه‌ی بی‌خطر موسیقی فیلم روی آوردند. از مرتضی حنانه که بگذریم، به نظر می‌رسد احمد پژمان بیشترین سهم را در ساخت و پرداخت موسیقی فیلم‌های مختلف به دست آورده باشد.

موسیقی مدرن با وزن‌های شعر فارسی

محمود خوشنام: ایرج صهبایی در آفریده‌های خود بیش از هر چیز زیر تأثیر موسیقی معاصر فرانسه بویژه شیوه‌ی آهنگ‌سازی اولیویه مسیان قرار دارد. او از ریتم‌های موسیقی ملی، بویژه وزن‌های عروضی شعر ایران در ساخت آفریده‌های خود بهره می‌گیرد و بسیاری از نمونه‌های شعر کهن و معاصر فارسی را محتوای آن قرار می‌دهد.

فرم‌های جهانی و اقتباس‌هایی بومی

محمود خوشنام: در سال‌‌های ۴۰ و ۵۰ بعضی از هنرمندان تازه پیوسته به جامعه‌ی موسیقی پیشرو رهسپار اروپا و آمریکا شدند، و با وجود دشواری‌های بسیار توانستند هم بر دانش و تکنیک خود افزوده و هم درسازمان‌های هنری غرب به فعالیت‌های آموزشی، آفرینشی و اجرایی خود ادامه دهند. قاسم طالب‌زاده نیز یکی از همین هنرمندان مهاجر است.

رهبری که رهبری را کنار گذاشت

محمود خوشنام: یکی از این رهبران نواندیش فرهاد مشکات بود که خود در زمینه‌ی آهنگسازی نیز کار می‌کرد. او سال‌ها ارکسترسمفونیک تهران و ارکستر مجلسی رادیو تلویزیون ملی ایران را رهبری کرده است. فرهاد مشکات تا یکی دو سال پیش از انقلاب همچنان در ایران فعال بود. ولی بعد به اروپا سفر کرد و بعد از مدتی گویا به آمریکا رفت و در آن دیار اقامت گزید. کسی خبر درستی از او ندارد. می‌گویند موسیقی را به کلی به کناری نهاده است که اگر این حرف درست باشد، سخت باعث تأسف ما است.

صدای ماندگار مینو جوان

محمود خوشنام: جامعه‌ی موسیقی ایران نیز، چون دیگر حوزه‌های فرهنگی تا سرآغاز قرن خورشیدی جاری، از حضور فعال زنان محروم بوده است. ولی از آن زمان به بعد با شکستن حرمت‌های مذهبی و اخلاقی، زنان نیز وارد گود شدند و رنگ و بویی دیگر به اجراهای موسیقی بخشیدند. مینو جوان در سال ۱۳۱۴ در اصفهان زاده شده، ولی در یک‌سالگی با خانواده رهسپار تهران شده است. از همان خردسالی سخت به موسیقی علاقه داشته و در کودکستان و دبستان و دبیرستان در نمایش‌های مدرسه‌ای شرکت می‌جسته و آواز می‌خوانده است.

احمد پژمان، آهنگسازی نئورمانتیک

محمود خوشنام: شمار اندکی از موسیقی‌دانان پیشرو ایران توانستند در سال‌های پس از انقلاب نیز فعال باقی بمانند. البته آنان برای آن‌که از آسیب سفارش و سانسور در امان بمانند، به حوزه‌ی بی‌خطر فیلم روی آوردند. از مرتضی حنانه که بگذریم، گمان می‌کنیم احمد پژمان بیشترین سهم را در ساخت و پرداخت موسیقی فیلم‌های متفاوت به دست آورده باشد. پژمان برای برخورداری از امنیت بیشتر همیشه یک پا در خانه و یک پای بزرگ‌تر در مهاجرت داشته و بیشتر اوقات را در آمریکا به‌سر برده است. احمد پژمان را باید به طور کلی یک آهنگساز رمانتیک مدرن یا نئورمانتیک به‌شمار آورد.

«ملکوت»، پر از صدای زن است

محمود خوشنام: نادر مشایخی مقیم شهر فرانکفورت در آلمان است. او در سال‏های اخیر، برای مدتی، ارکستر سمفونیک تهران را نیز رهبری کرده است. نادر مشایخی در سال ۱۳۳۷، در تهران زاده شده، تحصیلات اولیه‏ی خود را در هنرستان عالی موسیقی، در رشته‏ی پیانو و هارمونی، به پایان برده و در سال ۱۳۵۷، برای ادامه‏ی تحصیل، رهسپار وین شده است. در دوره‏ی نه ساله‏ی مدرسه‏ی عالی موسیقی وین، آهنگ‏سازی، رهبری ارکستر و فوت و فن‏های موسیقی الکترو آکوستیک را آموخته است.

داریوش دولتشاهی، از تارنوازی تا باغ پروانه‌ها

محمود خوشنام: در این برنامه‌ی «موسیقی‌دانان مهاجر» از آهنگ‌سازی سخن می‌گوییم که از موسیقی سنتی ایران آغاز کرده و به موسیقی الکترونیک در آمریکا رسیده است. او داریوش دولتشاهی است که سال‌هاست در ایالات متحده‌ی آمریکا اقامت دارد؛ ولی هنوز ساز سنتی خود، تار را از یاد نبرده است.

پری اپرای کارمن

محمود خوشنام: سازمان اپرای تهران که از سال ۱۳۴۶ در دل تالار رودکی به‌وجود آمد، سبب شد که شاگردان فار‌غ‌التحصیل رشته‌ی آواز در هنرستان موسیقی تهران و نیز آن‌هایی که در خارج از ایران در این رشته تحصیل کرده بودند، در وطن خود عرصه‌ای برای کار و فعالیت پیدا کنند. ازجمله خوانندگانی که در خارج از کشور به استخدام اپراخانه‌ها درآمده بودند، یکی هم «پری ثمر» بود که به زودی در اپرای فرانکفورت شهرت بسیار برای خود فراهم آورد. او طی قراردادهایی هرساله به ایران می‌آمد تا در برنامه‌ای از سازمان اپرای تهران نیز شرکت کند.

از دوره‌‌گردی تا رهبری ارکسترهای معتبر اروپایی

محمود خوشنام: علی رهبری که آلکساندر اسم کوچک اروپایی اوست، در سال ۱۳۲۷ در خانواده‌ای فقیر در جنوب شهر تهران به‌دنیا آمد و نواختن ویلون و آکوردئون را در پنج‌ سالگی از یک مطرب دوره‌گرد به نام نوری فرا گرفت. او تاکنون بیش از صد و بیست ارکستر بین‌المللی را در جاهای مختلف دنیا و در اجرای آثار آهنگسازان مختلف رهبری کرده و شمار صفحات دیسک‌هایی که از اجراهای او به بازار آمده است از رقم ۱۵۰ درمی‌گذرد. گفتنی‌ است که رهبری در سال ۱۹۹۷ کوشید با گردهم‌آوردن نوازندگان ایرانی پراکنده در اروپا یک ارکستر فیلارمونیک ایرانی به‌وجود آورد.