سمفونی؛ پدیدار از قلب سونات

محمود خوشنام

واژه‌ی «سونات»، برگرفته شده از ریشه‌ی لاتین «سوناره» به معنای نغمه‌ی سازی آمده است و در عمل در برابر «کانتات» سربرآورده که به قطعات آوازی گفته می‌شد.

خاستگاه سونات، ایتالیای نیمه‌ی دوم قرن هفدهم است. نخست در سه بخش تند، آهسته، تند و عمدتاً به وسیله‌ی ارگ‌های کلیسایی به اجرا درمی‌آمد، ولی به زودی یک بخش دیگر نیز بر آن افزوده شد که به صورت تند، آهسته، تند، آهسته درآمد.

چندی نگذشت که سوناتی از نوع غیر مذهبی در برابر سونات کلیسایی پدید آمد که از ابتکارات محافل اشرافی بود و «سونات مجلسی» نام گرفت.

سونات از ایتالیا به اتریش و آلمان نیز سرایت کرد و هم‌‌چنان در راه تکمیل و تکامل، تغییرات ریز و درشتی پیدا کرد و در نهایت به قواعد فراگیری دست یافت که مجموعه‌ی آن‌ها فرم سونات را پدید می‌آورند. با تکیه بر همین فرم سونات بود که در اوایل قرن هیجدهم سمفونی زاده شد و به مرور به یکی از متداول‌ترین و فراگیرترین فرم‌های آفرینش موسیقی تبدیل گردید.

تفاوت اصلی سونات و سمفونی در این بود که اولی با یک یا دو ساز، و دومی با ارکستر به اجرا در می‌آمد. قواعد موسیقی‌نویسی که بر اساس تغییر تِم و گسترش آن تدوین شده بود، در آفرینش هر دو فرم به کار گرفته می‌شد.

«یوهان اشتامیتس» و «کارل فیلیپ امانوئل باخ» در تکمیل فرم سونات و آفریدن سمفونی از اولین کوشندگان بودند. سمفونی به این ترتیب رغبت همه‌ی موسیقیدانان اروپایی را به سوی خود کشید و آن‌ها به آفرینش آثار برجسته و ماندنی برانگیخت.

«یوزف هایدن» را در تاریخ موسیقی پدر سمفونی نامیده‌اند. اولاً به این دلیل که در مجموع ۱۰۴ سمفونی آفریده است؛ یعنی بیش از همه آهنگ‌سازان دیگر، و ثانیاً نخستین ارکستر سمفونیک را در معنای واقعی بنیاد نهاده است.

گوستاو مالر

پس از هایدن نوبت به «ولفگانگ آمادئوس موتسارت» می‌رسد که حدود ۵۰ سمفونی ساخته، ولی ۴۱ فقره از آن‌ها بیشتر در دسترس نیست. خیلی‌ها معتقدند که سمفونی‌های موتسارت بسیار ارزشمندتر از سمفونی‌های هایدن است. سمفونی‌های ۳۹، ۴۰ و ۴۱ موسوم به «ژوپیتر»، سه شاهکار بزرگ قرن هیجدهم به شمار می‌آید.

با تغییر زمان، آهنگ‌سازان تغییراتی در ظاهر کار سمفونی نیز پدید آورند، بی آن که فرم اصلی آن از میان برود. مهم‌ترین تغییر شاید از آن «بتهوون» باشد که بخش پایانی سمفونی ۹ خود را به صورت آواز جمعی درآورد و سرود شادی شیلر را با موسیقی خود فراگیر و ماندگار ساخت.

«گوستاو مالر» نیز، شمار بخش‌های سمفونی سوم خود را تا شش افزایش داد و در چهار آفریده‌ی خود از آواز و آواز جمعی بهره گرفت.

در قرن بیستم از «سیبلیوس» فنلاندی، سمفونی یک بخشی‌ای باقی مانده است و از «آرنولد شونبرگ» اتریشی، سمفونی برای ارکستر و ۱۵ تک‌نواز.