«گوشه»‌های آواز

محمود خوشنام

موسیقی سنتی ایران، آن‌چه امروز به این نام می‌شناسیم، زنجیره‌‌ای از آوازهای کوتاه بهم پیوسته است که از زمان ناصرالدین شاه قاجار، یعنی۱۵۰ سال پیش، برای ما به یادگار مانده است.

به گفته‌ی پژوهش‌گران این آواز‌ها که «گوشه» نامیده شده است، به یاری حافظه‌ی پرتوان میرزا علی‌اکبرخان فراهانی تارنواز برجسته‌ی دوره‌ی ناصری، با نظم و ترتیبی سازگار در مجموعه‌هایی به نام «دستگاه» گردآوری و سینه به سینه به فرزندان و شاگردانش منتقل شده است.

در این میان دو فرزند فراهانی، میرزا عبدالله و آقا حسینقلی بیشترین کوشش را در حفظ و اشاعه‌ی این مجموعه‌ها، یعنی ردیف گوشه‌ها، به کار زده‌اند. اگر اینان نمی‌بودند، چه بسا امروز از موسیقی سنتی چیزی باقی نمانده بود.

این خطر البته در مورد موسیقی شفاهی همیشه و همه جا وجود دارد. از همین روی بود که علی نقی وزیری از همان آغاز به کار موسیقی دست به دامن آقا حسینقلی و میرزا عبدالله شد که آن‌چه را در سینه دارند بیرون بریزند تا او آن‌ها را به خط موسیقی ثبت کند.

از آن پس آموزش مکتوب موسیقی به یاری آموزش شفاهی آمد و خطر فراموشی را از میان برداشت.

ردیف موسیقی سنتی امروز ایران در هفت دستگاه و پنج آواز جای گرفته است. آواز محدودتر از دستگاه است و معمولا از دل یکی از دستگاه‌ها بیرون آمده است.

و اما گوشه کوچک‌ترین بخش ساختاری آواز یا دستگاه را بوجود می‌آورد. گوشه‌های هر آواز یا دستگاه با یک‌دیگر خویشاوندی محتوایی دارند.

البته گوشه‌هایی هم هست که در آوازهای مختلف قابل اجراست. مثل گوشه‌ی عشاق در آواز دشتی و آواز اصفهان و یا گوشه‌ی مخالف در دستگاه سه‌گاه یا دستگاه چهارگاه.

شباهت نام برخی از گوشه‌های امروز با برخی از الحان موسیقی دوره‌ی ساسانی گروهی از پژوهندگان را به این باور رسانیده که موسیقی سنتی امروز ریشه در الحان باربدی دارد.

اگرهم این گمان درست باشد، گسست‌های فرهنگی در طی ۱۴۰۰ سال چنان تغییراتی در این رابطه‌ی خویشاوندی پدید آورده که تنها شباهت نام‌ها باقی مانده است. دیگر آن‌که ردیف‌شناسان در شمار گوشه‌های موجود در ردیف سنتی اختلاف نظر دارند و آن را میان ۲۸۰ تا ۴۷۱ گوشه ثبت کرده‌اند.

دستگاه‌های ماهور، چهارگاه و شور به ترتیب با ۵۸، ۵۷ و ۵۳ گوشه بیشترین گوشه‌ها را در خود جای داده‌اند. البته نوازندگان و خوانندگان سنتی امروز جز سه‌ـ چهار گوشه از هر دستگاه یا آواز را به‌کار نمی‌گیرند. اگر غیر از این می‌بود، برای اجرای کامل هر دستگاه باید حداقل ۲۴ ساعتی وقت صرف کرد.

بد نیست بدانیم که از دیرباز برای مایه‌های موسیقی سنتی ویژگی‌های روانشناسانه‌ای قائل شده‌اند. مثلاً آواز اصفهان را جذاب و دلربا، و دستگاه همایون را باشکوه و مجلل و سحرانگیز دانسته‌اند.