بهار تلخ، انقلاب به مثابه‌ی ماجرایی عاشقانه

ترجمه: ناصر یکتا

اشاره‌ی مترجم: خانم رویا حکاکیان (متولد ۱۹۶۶) در خانواده‌ای یهودی در تهران به دنیا آمد و در سال ۱۹۸۸ به آمریکا مهاجرت کرد. او شاعر، نویسنده و ژورنالیست است و فیلم مستند می‌سازد. ترجمه‌ی گفت و گویِ سایت «قنطره» با او را به بهانه‌ی انتشار ترجمه‌ی آلمانیِ کتابِ «سفر از سرزمین نه» (Journey from the Land of No)، با عنوان «بهار تلخ»، می‌خوانید.

بهار تلخ، انقلاب به مثابه‌ی ماجرایی عاشقانه

خانواده‌ی یهودی – ایرانیِ رویا حکاکیان به خاطر فشار سیاسی بعد از انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹ مجبور به ترک ایران شد. حکاکیان که امروز در آمریکا زندگی می‌کند، خاطرات کودکی‌اش را نوشته است. راشا خیاط، کتاب را خوانده است.

به تازگی، قریب به سی سال پس از انقلاب اسلامی، موجی عظیم از کتاب‌هایی درباره‌ی ایران یافت می‌شود که به وقایع پیرامون سقوط محمد رضا پهلوی می‌پردازند. از خودزندگی‌نامه‌نوشتِ برنده‌ی جایزه‌ی نوبل شیرین عبادی و خاطراتِ بسیار موفقِ پرفسور ادبیات آذر نفیسی گرفته تا فیلم مرجان ساتراپی. ژورنالیست یهودی - ایرانی رویا حکاکیان با خاطرات دوران کودکی‌اش «بهار تلخ» این موج را کامل کرده و آن را با دیدگاهی نو غنی‌تر کرده است.

رویا حکاکیان

نخستین عشق بزرگ

حکاکیان انقلاب اسلامی را «نخستین عشق بزرگم » می‌خواند. نامگذاریی که آدمی را شگفت‌زده و غافلگیر می‌کند. در عین اما وقتی به توضیحات گوش می‌دهیم، می‌بینیم این‌طور نیست. او در گفت و گو با «قنطره» می‌گوید:

«‌انقلاب برای ما، اسلامی نبود. این عنوان بعدها به انقلاب داده شد. آن وقت‌ها اتفاقی برای ما افتاد که بزرگ‌تر از خود ما بود. ما اوج موفقیت و شادترینِ لحظه‌های فرهنگ ایرانی را تجربه می‌کردیم. همه‌ احساس می‌کردیم پس از مدت‌ها سرکوب شدن توسط شاه می‌توانیم آزادانه نفس بکشیم.»

وقتی شاه مجبور به فرار به تبعید می‌شود و آیت‌الله خمینی در سال ۱۹۷۹ بازمی‌گردد، رویا حکاکیان ۱۲ ساله است. خانواده متمول است و با توجه به وضع پدر، روشنفکری شناخته شده، بسیار مورد احترام. کودکی که در خانواده‌ای خوب پرورش یافته، از انقلابی که در راه است، چه انتظاراتی دارد؟

خیانت به نخستین عشق بزرگ

«‌انقلاب، حسی معنوی از با هم بودن و همبستگی بود. میان ما جوانان شور و وجدی جریان داشت، چون حس می‌کردیم همه چیز ممکن است و این لحظات را همراه با دیگران تجربه می‌کردیم. خود این بسیار با ارزش بود، حتی بعدها.»

رویای جوان، آرام آرام می‌فهمد که شاید روزی به این نخسیتن عشق بزرگ خیانت کند. کودک ابتدا به‌طور مبهم و نامفهوم متوجه می‌شود که برادران بزرگترش یکی یکی مجبور به ترک ایران هستند و تا مدت‌ها امیدی به بازگشت نمی‌توانند داشته باشند.

تصویر روی جلد انگلیسی ِ کتاب

پس از آن، هم‌کلاسی‌ها ناپدید می‌شوند و برنمی‌گردند. «بسیار جوان‌تر و نادان‌تر از آن بودم که درک کنم، معنی ِ صندلی‌های خالی در کلاس چیست. خیلی بعدترها وقتی خودِ ما ناچار به فرار شدیم، برایم روشن شد، چه چیزهایی را از سر گذرانده‌ایم.»

حکاکیان می‌گوید: «مرسوم شدن دوباره‌ی روسری نخستین لحظه‌ای بود که برای من و دوستانم معلوم کرد، چه بسا این حس عظیم ممکن است به یاسی عظیم تبدیل شود. اوایل خیلی خوش‌مان می‌آمد روسری بگذاریم. گذاشتن روسری به چشم ما نوعی مد می‌آمد، به عنوان نمادی که از ما زن‌هایی درست و حسابی ایرانی می‌ساخت.»

به این ترتیب حکاکیان به عنوان دختری یهودی، نماد زنان مسلمان را ابتدا با افتخار و ازخود‌گذشتگی به سر می‌گذارد. این ژورنالیست می‌گوید: «اما سرکوب رو به تزاید، اجبارات و ممنوعیت‌ها به سرعت خوشی را تبدیل به موضوعی جدی کرد و من شروع کردم به سوال کردن از خودم و آدم‌های دور و برم.»

پدرش که تا آن موقع به اعتقاداتش به کشورش پایبند بود، در سال ۱۹۸۴ تصمیم می‌گیرد که وقت‌ ترک کردن ایران فرا رسیده است. اول همسر و دخترش را می‌فرستاد تا از اروپا پیش برادارنش به آمریکا بروند. یک سال بعد خودش به آن‌ها می‌پیوندد.

آیا من یک «آمریکایی بد» هستم؟

«بهار تلخ» چنان‌که انتظار می‌رفت با فرار این زن جوان از ایران و به پایان رسیدنِ نخستین عشق بزرگ‌اش تمام می‌شود. از آن پس دیگر ایرانی برای او وجود ندارد. از زمان فرارش قدم به سرزمین کودکی‌اش نگذاشته است. اما چرا به این همه وقت، تقریبا پانزده سال، نیاز داشت تا خاطرات‌اش را بنویسد؟

تصویر روی جلد ترجمه‌ی آلمانی کتاب

حکاکیان می‌گوید: «همیشه می‌دانستم که می‌خواهم نویسنده بشوم. قبلاً مقالات و اشعار گوناگونی منتشر کرده بودم اما با توجه به تبلیغات ِ ضد ِ آمریکایی که با آن بزرگ شده بودم، این فکر که در سنین بسیار جوانی خاطراتم را بنویسم، یک جوری مهمل بود.»

مرتب از خودش می‌پرسید، آیا مبدل به آن زن‌ِ خودشیفته‌ی آمریکایی نشده است که هیچ چیز برایش مهم‌تر از خودش نیست، آن «آمریکایی بدی» که آن‌طور که آن موقع‌ها در مدرسه‌شان در تهران به او یاد داده بودند، فقط به ظاهرشان توجه می‌کند و علاقه‌ای به هم‌نوعان‌شان ندارد؟ «آیا خودم و داستانم را خیلی مهم تلقی نمی‌کنم؟ آیا نوشتن کتاب خاطرات کار گستاخانه‌ای نیست؟»

به سخنان دلگرم کننده‌ی دیگران و گفت و گو با دوستان نیاز بود تا رویا حکاکیان متقاعد بشود که داستان‌اش واقعاً ارزش روایت کردن دارد. اما حالا موفق شده است با «بهار تلخ» کتابی بسیار شخصی و هم‌حسی‌برانگیز بنویسد، کتابی که می‌کوشد بخشی از داستان را روایت کند، آن هم نه با نگاه به گذشته، بلکه بار دیگر به نیروی بلاواسطگی و نیز نیروی آن‌چه را که از سر گذارنده جانی تازه ببخشد.

آیا او امروز ایران، زمان انقلاب و داستان‌اش را تلطیف نمی‌کند؟ حکاکیان با انتقاد به خود می‌گوید: «ممکن است. وقتی پای کودکی‌مان در میان باشد، همه‌ی ما تمایل داریم آن را تلطیف کنیم.»

به نظر او ژورنالیست‌های غربی اما اغلب یک‌جانبه درباره‌ی مردم ایران گزارش داده‌اند و تجارب‌ شخصیِِ انسان‌ها را به شدت سیاسی کرده‌اند. «برای من این مهم بود، نشان بدهم، زمان انقلاب برای ما در ایران معنای دیگری غیر از آن داشت که امروز در کتاب‌های تاریخ نوشته شده است.»