روزگار بد زنان عراق

احمد سمایی

به‌سان ‌بسیاری دیگر از زنان که همسرانی خشونت‌گرا دارند، تارا محمد نیز هر بار که با مشت و لگد شوهرش مواجه می‌شد، آرزو می‌کرد که دیگر چنین لحظاتی را تجربه نکند و همسرش دوباره به همان مرد آرام سال‌های پیش بدل شود. ولی مرد روز به روز رفتار بدتری پیدا می‌کرد.

او تارا را که کارمند اداره است مجبور کرده بود شغلش را کنار بگذارد، ‌به تنهایی‌ از خانه خارج نشود و حتی به دیدن والدینش هم نرود. حتی در ضرب و شتم تارا هم دیگر به سیلی رضایت نمی‌داد و به راحتی او را زیر ضربات مشت و لگد می‌گرفت. تارا بارها به خودکشی فکر کرده بود، ولی پس از دو سال، بالاخره به خانه‌ی پدری‌اش گریخت و تقاضای طلاق داد.

تارا، اهل اربیل (کردستان عراق) است. سرنوشت او اما اینک به سرنوشت مشترک شمار زیادی از زنان عراق بدل شده است. در دوران حکومت صدام حسین صدها زن تحت تعقیب سیاسی قرار داشتند یا ربوده شدند. در زندان‌ها نیز موارد تجاوز به زنان کم نبود.

در آن دوران نیز در درون طوایف و اقوام عراق قتل‌های ناموسی روی می‌داد. ولی دست‌کم حقوق‌ اجتماعی زنان و برابرحقوقی‌‌شان در عرصه‌ی آموزش و کار به لحاظ قانونی تضمین‌شده بود.

زنان بیش از همه از ترور و ناامنی و اشغالگری رنج می‌برند

در همین راستا، شاغل‌بودن زنان عراق در دو سه دهه‌ی گذشته به امری عادی و متعارف بدل شده بود و آن‌ها می‌توانستند تا سطوح عالی دستگاه اداری کشور ارتقا یابند. به خصوص این امکان برای زنان وجود داشت ‌که با یا بدون حجاب، ‌آزادنه در شهر رفت‌ و ‌آمد کنند.

تشدید محرومیت‌های زنان و پایمال‌شدن حقوق آن‌ها

‌میسون الدملوجی، از مدافعان سرشناس حقوق زنان عراق است که با تلاش و پیگیری خود باعث شد در قانون اساسی جدید عراق، ۲۵ درصد کرسی‌های مجلس به زنان اختصاص یابد.

الدملوجی اینک در راس گروه موسوم به «زنان مستقل عراق» قرار دارد و در عین حال نشریه‌ی «نون» را منتشر می‌کند که به مسایل زنان اختصاص دارد. او از این شکایت دارد که نیروهای سیاسی عراق و نیز آمریکا و متحدانش‌ همه‌ی هم و غم خود را بر مسایلی همچون فدرالیسم، خلع سلاح گروه‌های شبه‌نظامی، تسلیح اقوام و قبیله‌های سنی‌ها و بازگرداندن بعثی‌ها به دستگاه‌های کشوری و لشکری متمرکز کرده‌اند و کمتر به فکر حمایت از زنان و حقوق و امنیت آنها بوده‌اند.

الدملوجی این بی‌اعتنایی را باعث بروز وضعیت نامساعد زنان در عراق امروز و گستاخ‌ شدن نیروهای واپسگرا در گیروگرفت نسبت به زنان و محروم‌کردن بخش‌های بزرگی از آن‌ها از حقوق اجتماعی و آموزشی و حرفه‌ای می‌داند.

مجده جبوری، فعال سرشناس حقوق زنان در بغداد نیز معتقد است که وضعیت ایجادشده در پی حمله‌ی آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ ، اسلام‌گرایان واپسگرا را در موقعیتی قرار داده است که می‌توانند برای زنان تعیین تکلیف کنند.

بنا به ‌آمارهای رسمی، ۷۰ درصد دختران و زنان جوان عراق از رفتن به مدرسه و دانشگاه بازمانده‌اند. زنان از عرصه‌های کاری و شغلی در حال حذف‌شدن هستند و ‌اکثراً راهی جز ماندن اجباری در چهاردیواری خانه ندارند.

این در حالی است که ۵۰ تا ۶۰ درصد جمعیت عراق را زنان تشکیل می‌دهند. سه جنگ بزرگ در سه‌ دهه‌ی گذشته (جنگ ۸ ساله با ایران، تجاوز عراق به کویت در سال ۱۹۹۰ و حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳) و نیز مهاجرت‌های گسترده و رقم بالای اعدام‌ها در دوران صدام‌ حسین، سبب به هم خوردن توازن در ترکیب جمعیتی عراق و افزایش محسوس سهم زنان در این ترکیب شده است.

‌«این چه آبرو و حیثیتی است؟»

در پاییز گذشته، در بصره دست‌کم ۴۰ زن به قتل رسیده‌اند. افراطیون اسلام‌گرا با گچ بر دیوار خانه‌ی زنان هشدار می‌نویسند:‌ «‌اگر حجاب را رعایت نکنی، یا آرایش کنی، مرگ در انتظارت خواهد بود.»

زنان عراق در انتخابات‌های مختلفی که پس از سرنگونی رژیم صدام برگزار شده شرکت کرده‌اند، اما هنوز خبری از بهبود وضعیت حقوقی و اجتماعی آنها نیست

از نظر جبوری قتل‌ زنان در بصره تنها به ۴۰ مورد افشاشده محدود نمی‌شود و این رقم تنها بخش اندکی از جنایاتی است که علیه زنان این شهر اتفاق افتاده است. او می‌گوید: «تقریباً هر روز در گوشه و کنار شهر اجساد ‌تکه‌تکه‌شده زنان کشف می‌شوند که بعضاً سر آنها را هم بریده‌اند.»

شمار زنان به قتل‌رسیده به گفته‌ی جبوری بسیار بیشتر از رقمی است که رسماً اعلام شده است، منتهی هیچ‌کس در ادارت مربوطه مسوولیت پیگیری این قتل‌ها و تعیین شمار واقعی آن‌ها را به عهده نمی‌گیرد.

پایتخت عراق، یعنی بغداد تا چند سال پیش برای زنان فضایی نسبتاً آزاد و لیبرال داشت. ولی در این شهر نیز اینک‌ دستجات مسلح شیعی، می‌کوشند با ضرب و زور و حتی کشت و کشتار، «ارزش‌های اسلامی» را به اجرا درآورند.

مشکل، تنها افراطیون مذهبی نیستند

اما این تنها اسلام‌گرایان افراطی عراق نیستند که کمر به قتل زنان بسته‌اند. در کردستان عراق که این گونه گروه‌ها نفوذ و پایگاه چندانی ندارند نیز، از چند سال پیش روند معکوس قتل زنان بر عکس شده و دوباره شمار هر چه بیشتری از زنان به هلاکت می‌رسند. بنا به آمار رسمی، ‌در سه سال گذشته‌ ۵۰۰ زن در کردستان عراق به قتل رسیده‌اند.

خانم نگار بکیر، روانشناس ساکن کردستان عراق می‌گوید که عاملان قتل زنان اکثراً از خویشان و بستگان آنها هستند: «‌بعضاً یک لبخند یا نگاه توام با خوشرویی زن ‌به مرد غریبه کافی است که پدر، برادر و یا همسر او به خشم آیند و خونش را بریزند.»

تظاهرات زنان در مرکز بغداد در روز ۸ مارس ۲۰۰۵. ترور و ناامنی این گونه اجتماعات را هم تقریباً غیرممکن کرده است

بکیر همراه با یک مددکار اجتماعی در شهر اربیل مدیریت مرکز «نوا» را به عهده دارند. این مرکز، خانه‌ی امنی برای زنانی است که مورد خشونت و آزار واقع شده‌اند و یا از ترس جان خویش ترک خانه را بر ماندن در آن ترجیح داده‌اند.

مرکز نوا که ‌۹ زن در آن به سر می‌برند، گرچه در منطقه‌ی ویلایی اربیل واقع شده، ولی برای ساکنانش به زندان شبیه است، چرا که آن‌ها از ترس حمله‌ی بستگان و خویشان خود جرئت بیرون رفتن ندارند. هیچ‌کدام از زنان ساکن نوا حاضر نیست آشکار و مبسوط در باره‌ی رنجی که بر او رفته لب به سخن باز کند. بکیر به طعنه می‌گوید:‌«این زنان قربانی ترس و نگرانی مردان از «آبرو و حیثیت» خویش شده‌اند، ‌ولی آخر این چه آبرو و حیثیتی است که بر ضرب و شتم و قتل استوار است.»

تقابل فرهنگ‌ها

در کردستان عراق، شمار خودکشی زنان نیز افزایش یافته است. بیش از ۲۵۰۰ زن از سال ۲۰۰۵ قربانی جراحت‌های ناشی از خودسوزی شده‌اند. نفت از جمله‌ موادی است که در این خودسوزی‌ها به کار گرفته می‌شود. اما بکیر اطمینان دارد که بسیاری از موارد خودسوزی‌ها ظاهرسازی است. به گفته‌ی وی بستگان زنان آنها را ‌به قتل می‌رسانند و ‌سپس وانمود می‌کنند که آن‌ها خود را آتش زده‌اند.

دیمن محمد، مددکاری که با خانم بکیر خانه‌ی امن زنان نوا را اداره می‌کند، بر این باور است که علت افزایش خشونت و قتل علیه زنان را باید در تقابل فرهنگ‌ها جستجو کرد. ‌خانم محمد می‌گوید:‌ «‌زنان امروز به اینترنت، ماهواره و تلفن‌ همراه دسترسی دارند و خواهان آزادی بیشتری برای خود هستند. مردان اما این رفتار و ‌رویکرد زنان را عامل از بین‌ رفتن کنترل و اقتدار متعارف و سنتی خود در محیط خانواده تلقی می‌کنند و با خشونت و قهر نسبت به آن واکنش نشان می‌دهند.»

با توجه به تهدیدات خطرناکی که هستی و آزادی زنان کردستان عراق را تهدید می‌کند، نچیروان بارزانی، نخست‌وزیر دولت خودمختار این منطقه، تقویت حقوق زنان را به یکی از محورهای اساسی سیاست دولت خود بدل کرده و یگان‌هایی از پلیس را به مراقبت از امنیت زنان و تعقیب موارد خشونت و قتل علیه آن‌ها گماشته‌ است.

پخشان زنگنه، رییس کمیسیون مجلس ایالتی کردستان این اقدام دولت را قابل ستایش می‌داند، ولی از این ابراز تاسف می‌کند که تا‌کنون هیچ مجرمی تحویل قوه‌ی قضاییه نشده است.

منابع: ‌تاتس،‌۲۰ آوریل و فرانکفورت روندشاو ۷ آوریل و ۲۵ فوریه