لمس تاج هند

بخش دوم سفرنامه هند را از «اینجا» بشنوید.

من به شهر آگرای هند با این تصور وارد شدم که پایتخت پیشین امپراتوری گورکانی باید پر از زرق و برق وشکوه و تجمل باشد. اما آنچه که می‌دیدم، غالبا خانه‌های آجری فرسوده و کلبه‌های کاهگلی بود.

بی‌درنگ به سمت تاج محل راه افتادم، چون ساعت حوالی پنج بعدازظهر بود و تا یک ساعت دیگر - بعد از غروب خورشید - درهای تاج محل بسته می‌شد. به من گفته بودند که بهترین حالات تاج محل را هنگام طلوع یا غروب خورشید می‌توان دید.

تاج محل- عکس‌ها از داریوش رجبیان

جاده‌ای هم که به تاج محل منتهی می‌شود، مثل جاده‌های دیگر شهر شلوغ و پر تردد بود. قیافه خارجی من دهها راهبلد را اطرافم جمع کرده بود. ريکشه ای که اول می‌گفت در ازای 100 روپیه من را به تاج محل خواهد رساند، قیمتش را به 10 روپیه تخفیف داد، چون رقیبانش زیاد شدند. اما من نه ريکشه می‌خواستم، نه راه بلد. دوست داشتم این راه را تنها بروم و تاج محل را خودم کشف کنم. راننده‌ای هم که مرا از دهلی به آگرا رساند، به من گفته بود که به راهبلدان خیابانی اعتماد نکنم، چون دانش کافی ندارند.

از فراز خیابان بالا رفتم و به سمت راست پیچیدم و صحنه به کلی عوض شد. صفی طولانی در برابر دروازه‌های سرخ قرون وسطایی ایستاده بود و با سرعت جلو می‌رفت. من هم در انتهای صف ایستادم. اما تا به دربان رسیدم از من خواست که از دکه کناری بلیط بگیرم. ورودی برای اتباع هندی 20 روپیه و برای خارجیها 750 روپیه است، چیزی معادل 20 دلار.

عروس پنهان
از دروازه سرخ که وارد می‌شوی، با ولع دنبال تاج محل می‌گردی و آن را پیدا نمی‌کنی. چون یک حصار خاک رس در سمت چپ قد علم کرده و در سمت راست هم قلعه‌ای با "چتری" های راجپوت هندی هست که از لحاظ معماری با تاج محل متفاوت است. تصویر یکی از جهانگردهای غربی از تاج محل به ذهنم رسید که گفته بود: تاج محل به یک عروس زیبارویی می‌ماند که روبنده دارد و روبنده‌ی آن همین حصار ورودی است. این پرده را باید بی‌شتاب و آهسته برداشت تا صورت ماه عروس که همانا تاج محل است، هویدا شود. نخستین تصویر زنده‌ی تاج محل را از پشت یکی از گلدسته‌های همین حصار دیدم و باورم نمی‌شد چه می‌دیدم.

بازتاب غروب گلگون، گنبد عظیم تاج محل را که از دور پیدا بود، صورتی کرده بود. از زیر طاق حصار رد شدم و تصویر کامل شد. در انتهای باغ سبز و دو ردیف درختان مرتب کاج که کنار حوض مستطیلی کاشته شده اند، نگین هند می‌درخشید. چیزی را می‌دیدم که همیشه در تصاویر و فیلمها و رویاهايم دیده بودم. ساختمان تصويرناپذیری که از خلال 360 سال تاریخ پر فراز و نشیب هند بی‌آسیب گذشته و گو اینکه دیروز ساخته شده، می‌درخشید.

چهار گلدسته اطراف این ساختمان هشت گوشه همانند آغوشی باز، بیننده را به سمت خود می‌کشید و چاره‌ای جز شتابان رفتن به سمت دروازه آن ندارید. تاج محل و چهار مناره پیرامون آن روی پایبست مرمری محکمی استوارند و لحظات غروب، از شلوغترین لحظات این محل است. سیل آدمها را می‌شد در کنار و بالای پای‌بست مرمری و در گوشه‌های ایوان آن، کنار گنبد عظیم دید. مردم همه پا برهنه بودند. قبل از بالا رفتن از پلکان سمت راست ساختمان همه کفشهایشان را به نگهبان می‌دادند و پلاک یا شماره می‌گرفتند و وارد محوطه تاج محل می‌شدند.


هوا کم کم داشت تاریک می‌شد و درون مقبره‌ای که دیوارهای آن تمام خاتم‌کاری شده بود، چراغی نیمه روشن بود. در طول روز، اطراف مقبره "ممتاز محل" و "شاه جهان" شمع می افروزند و در ساعات شب، شمعها خاموش است، تا هر دو در آرامش کامل بخوابند.

پشت نرده منقش چوبی، یک قبر را می‌شد دید که با سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی آرایش شده است. این گور ممتاز محل است، از اشراف‌زاده‌های ایرانی تبار هند و محبوبترین همراه زندگی شاه‌ جهان که به روايتی، احداث تاج محل را به شوهرش وصیت کرده است. اما در سمت چپ این قبر که در کانون تاج محل، درست زیر گنبد بزرگ آن قرار دارد، قبر دیگری را با همان آرایش و خاتم کاری، اما در ارتفاعی بیشتر می توان دید. زیر این گور منقش، خود شاه جهان خفته است. شاهی که در پی درگذشت همسر محبوبش، یک سال جامه‌ی سفید سوگواری به تن داشت و برای پاسداری از خاطره‌ی او، این کاخ را ساخت.

ورودی تاج محل

پيوند ايرانيان با تاج محل
در احداث تاج محل گروهی از معماران دست داشتند که بیشتر آنها ایرانی بودند. مانند اسماعیل خان که در دربار عثمانی هم کار کرده بود. مکرمت خان شیرازی و عبدالکریم از شیراز. اما روی نقوش سنگی تاج محل، تنها نام یک تن را می‌شود خواند: امانت خان شیرازی. خوشنویس ایرانی که سال 1607 از شیراز به هند کوچ کرد و در دربار گورکانی از ارج و احترام فراوانی برخوردار بود. خطاطی آیاتی از قرآن که در و دیوار تاج محل را مزین کرده است، کار دست همین خوشنویس ایرانی است که توسط شاه جهان به دریافت لقب "امانت خان" مشرف شده بود. نام واقعی او، عبدالحق شیرازی بود.

گيوين هامبلی، نویسنده‌ی کتاب "شهرهای هند گورکانی"، می نویسد: نخستین و پایدار ترین برداشتی که یک دانش‌پژوه معماری اسلامی از دیدن این بنای یادبود بی‌مانند حاصل می‌کند، ریشه‌های ایرانی آن است. این ساختمان به شیوه معماری صفوی ساخته شده است. او با استناد به سخنان هرمن هوتز، کارشناس تاریخ هنر می‌گوید: تاج محل از بهترین نمونه‌های معماری است که ذوق و سلیقه صفوی را نشان می دهد. در تاج محل تنها معدودی از موارد انحراف از معماری صفوی را می‌توان ملاحظه کرد. از جمله "چتری" های راجپوت اطراف گنبد و تفاوتهایی در تناسب میان گنبد و پایه آن که در منطقه دکان هند معمول است. گلدسته‌های آن ظاهرا با الهام از آرامگاه محمود خِلجی در ماندو ساخته شده‌اند. به گفته‌ی هوتز، این از غرایب روزگار است که یکی از عجایب جهان که کمترین نسبت را به هنر گورکانی یا مغولی دارد، به نمونه کلاسیک و نماد تمدن گورکانی تبدیل شده است.


تاج محل، چه نمونه‌ای از هنر ایرانی باشد، چه نباشد، با اهتمام و پشتکار شاه جهان گورکانی هند در قرن 17 میلادی و به نشان عشق وافر او به ممتازمحل، ملکه ایرانی تبار این سلسله در آگرا، پایتخت وقت هند، ساخته شده است و از دستاوردهای تاریخی هند به شمار می‌رود. اما نمی توان منکر نقش ایرانی‌ها در احداث آن شد.

من در حال استراحت در داخل بنای تاج محل

اگر ممتاز محل نبود، تاج محل را نداشتيم
نام واقعی ممتاز محل، ارجمندبانو بیگم بود و پدر او عبدالحسن آصف خان، از اشراف ایرانی مقیم آگرا بود. خواهر عبدالحسن آصف خان، نور جهان، همسر محبوب جهانگیر، پدر شاه جهان بود و در دوره‌ی سلطنت او در امور سیاسی نقش کلیدی داشت. شاهزاده خرم، پسر جهانگیر، وقتی تخت طاووس هند را بدست آورد، تغییر نام کرد و "شاه جهان" نام گرفت. اما ارجمند بانو، بدلیل ذکاوت و حسن خیره‌کننده‌اش از سوی شاه جهان به "ممتاز محل" ملقب شد.

ممتاز محل به سیاست کاری نداشت، بلکه تلاش می کرد به مردم بینوای سرزمینهای تحت فرمان شوهرش کمک کند. او فهرست نامهای زنان بیوه و کودکان یتیم را ترتیب می داد و از شاه‌جهان می‌خواست که به نیازهای آنها برسد.

ممتاز محل 13 فرزند بدنیا آورد که 7 تای آنها زنده ماندند. زمانی هم که او به یک سفر جنگی به شهر بورهانپور شوهرش را همراهی می کرد، با فرزند سیزدهم آبستن بود و بعد از وضع حمل جان داد. برخی از جهانگردان سده‌ی 17 میلادی، نام ممتاز محل را به شکل "تاجِ محل" آورده اند. یعنی شاید "تاج محل" مخفف ممتاز محل باشد. اما خود تاریخ نگاران دربار گورکانی به تاج محل، "روضه‌ی ملکه" می‌گفتند.

خطاطی روی ديوار تاج محل، کار امانت خان، خوشنويس ايرانی

از خود آگرا چه بگم؟
در مورد خود شهر آگرا حرف زیادی برای گفتن ندارم. در واقع می‌توان گفت که درخشانترین نمونه معماری هند در یکی از زشت‌ترین شهرهای آن واقع است. اگر هوس سفر به آگرا را کردید، حتما یک چراغ قوه هم همراهتان باشد، چون خیابانها تاریک است و برق هتل هم می تواند هر آن قطع شود. تعداد زیادی از افراد بی‌خانمان را هم می‌توان دید که کنار جاده‌ها می‌خوابند.

ولی ساختمان سازی اطراف حاکی از آن بود که ظاهرا قرار است نمای شهرآگرا تغییر کند. چون به هر حال آن از مهمترین مقصدهای جهانگردان است و انتظار می‌رود سر و صورت آراسته‌تری داشته باشد.


اما در فاصله‌ی اندکی از شهر آگرا، شهر دیدنی و آراسته‌تری هست که طی سالهای 1571 تا 1585 میلادی پایتخت امپراتوری گورکانی بود. شهر "فتحپور سيکری"، از یادگارهای امپراتور اکبر، مشهور به "مغول اعظم" که هفته‌ی آینده سراغش را خواهیم گرفت. تا آن هنگام، "نمسته" و بدرود.

بخش نخست سفرنامه