صحنه‌های گريخته از زندان

داريوش رجبيان

این برنامه را دانلود کنید و بشنوید.

در زندان هم می‌شود خلاق بود. اين حقيقت را در گذشته سودابه اردوان ثابت کرده بود که طی سال‌های 1981 تا 1989 در زندان‌های اوين و قزل حصار خودش را تسليم افسردگی و رخوت نکرد، بلکه آثاری را آفريد که پس از چندين سال، صحنه‌های زندان‌های ايران را در شکل تابلو و تنديس بيرون برد و در برابر چشمان ما و شما قرار داد.

يک چنين نگاه از درون را «هتئين لين» نقاش و هنرپيشه برمه‌ای هم انداخته است که اخيراً به اهتمام «خانه آسيا»ی لندن موفق شده نمايشگاه نقاشی‌های زندانی‌اش را زير عنوان «برمه: نگاهی از درون» در لندن برگزار کند.

هتئين لين سال 1966 در روستای «منزاليگون» در شمال برمه (ميانمار) متولد شد و از دوره دبيرستان نقاشی می‌کرد و در نمايش‌نامه‌ها بازی می‌کرد. و حتی در حالی که در رشته حقوق دانشگاه رانگون تحصيل می‌کرد، باز هم در نخستين فرصت دست به قلم‌مو می‌برد و روی صحنه می‌رفت.

سال 1988 يکی از هم‌درسان هتئين لين به طور مرموزی کشته شد. لين از جمله از دانشجويانی بود که ماه مارس همان سال، به دليل اعتراض به ناکامی مقامات دانشگاه در تحقيق مرگ مقتول از دانشگاه اخراج شدند. اين اعتراضات از نخستين گام‌های «بهار دمکراسی» برمه بود که در همان سال توسط حکومت نظامی برمه سرکوب شد. آن مقامات همچنان بر اريکه قدرت تکيه زده‌اند.

اين تنها آغاز درگيری‌های سياسی هتئين لين بود. با اين که او به هنر نقاشی علاقه بيشتر نشان می‌داد و در رانگون نمايش‌نامه‌های کمدی اجرا می‌کرد، يک پا سياستمدار هم بود و در ترسيم و نقاشی پوسترهای سياسی و پرچم‌های «جبهه سراسری دانشجويان برمه» نقشی کليدی داشت. او سال 1994 از رشته حقوق دانشگاه رانگون فارغ‌التحصيل شد.

هتئين لين سال 1998 به اتهام تلاش برای ايجاد آشوب بازداشت و به هفت سال زندان محکوم شد. زندان به جای اين که ريشه اشتياق او به هنر و هنرمندی را بخشکاند، به گفته خود هتئين لين، اقبال بيشتر الهامش را در پی داشت. آب که از سر گذشت، چه يک گز، چه صد گز. او که ديگر يک زندانی بود، می‌توانست در خفا روی لباس و ملافه خودش و هم‌سلولی‌هايش نقاشی کند.

هتئين لين تا سال 2004 که سال رهايی‌اش بود، حدود 230 تابلوی زندانی کشيده بود؛ با فندک و در شيشه‌های دارو و دست و پا و بدن خودش و رنگی که در ازاء رشوه توسط يک زندانبان از بيرون قاچاق می‌شد. هتئين لين مجبور بود برای بيرون آوردن همه آفريده‌هايش به زندانبان پول هنگفتی بدهد که شايد باز هم ارزش نقاشی‌های ارزشمند او را نداشت.

وی پس از ازدواج با يک زن انگليسی به لندن نقل مکان کرد و آثارش را هم با خودش به اين شهر آورد. اکنون آثار زندانی هتئين لين را می‌توان در خانه آسيای لندن تا روز 13 اکتبر سال ميلادی جاری ديد: خودنگاره نقاش در شکل يک سر محبوس با دو شاخه سبز شکفته درون قفس، اما قفس قادر نيست مانع از رويش برگ‌هايش شود، زندانی تاريک که تنها پرتو نورش از قلب زندانيان می‌بارد، دست بسته يک موسيقی‌دان محبوس که همچنان تارهای گيتار را می‌نوازد... در تک‌تک اين نقاشی‌ها می‌توان بارقه اميد را مشاهده کرد و رنگ سماجت و سرسختی را ديد.

اما در وجاهت و رفتار نرم و آسوده هتئين لين نمی‌توان مشخصات يک فعال سياسی را دريافت. تبسم او دم از شکنجه‌های زندان نمی‌زند و رخسار باز او پيامی از سختی روزگار مردم برمه نمی‌دهد. خود او نيز خودش را يک فعال سياسی نمی‌داند و تأکيد می‌کند که يک هنرمند است و می‌گويد استفاده از هنر برای توجيه سياست‌ها می‌تواند به ارزش هر دو آسيب برساند. او معتقد است که رويدادهای سياسی می‌تواند به يک هنرمند الهام دهد، اما همان رويدادها بعضاً می‌تواند هنرمند را برای هميشه ببلعد. هتئين لين می‌گويد، تجربه روزگار، يک هنرمند را صيقل می‌دهد و بدين گونه يک نقاش تبديل به يک نقاشی می‌شود.

هتئين لين در توضيح اين فلسفه جالبش می‌گويد: «شايد برای شما اين نقاشی‌ها يک مشت حرف سياسی باشد. اما من در اين تابلو‌ها برهه‌ای از زندگی خودم را می‌بينم. اين تابلو‌ها فارغ از سياست‌ها نمايانگر پاره‌ای از زندگی من هستند.»

«سوفی پرسون» مدير نمايشگاه «برمه: نگاهی از درون» به راديو زمانه گفت که واکنش همه بازديدکنندگان بدون استثنا - از جمله برمه‌ای‌ها - مثبت بوده است. او اميدوار است که در ميان بازديد کنندگان افرادی از دولت يا سفارت برمه در لندن هم بوده باشند و نقاشی‌ها را ديده باشند.