دور نان تاجيکی از "زبان تاجيکی"

داريوش رجبيان

از «اينجا» بشنويد.

بعد از چندین روز باران‌های سیل‌آسا در لندن، نهایتاً یک روزی فرارسیده که می‌شود توی خیابان نشست، بدون این‌که هراسی داشته باشید از باران و راحت صحبت کرد. من اینجا با شماری از دوستان تاجیک‌ام نشسته‌ام. نمی‌دانم می‌خواهید خودتان را معرفی کنید یا نه؟

خانم: نه!

آقا: نه، من هم نمی‌خواهم.

خانم: این‌که چه کسی این صحبت را می‌کند، مهم نیست. مهم این است که چه می‌گوید.

نان تاجيکی

داريوش: ولی شما مطمئن باشید هیچ ماسکی روی صورت ایشان نیست و من دارم قشنگ صورت ایشان را می‌بینم و می‌دانم کی هستند. به‌هرصورت خودشان راغب نیستند اسم‌هایشان را اعلام بکنند. ولی صحبت ما، لـُب مطلبی که می‌خواهم برایتان بگویم، درباره‌ی زبان فارسی‌ست. زبان فارسی در تاجیکستان. خیلی‌ها اعتقاد دارند که اصلاً خاستگاه زبان فارسی نوین سرزمین آسیای میانه بوده،‌ همان سمرقند، بخارا، و خجند و جاهایی که دوست‌های ما از آنجا آمده‌اند. من حالا می‌خواستم ازشان بپرسم که مشکلی که در تاجیکستان هست در زمينه‌ی زبان فارسی و ما الان درباره‌اش صحبت می‌کردیم، دقیقاً چه هست؟ من نمی‌دانم از کی نخست بپرسم، چون که هر دو تا با انگشت دارند به يکدیگر اشاره می‌کنند.

خانم: مشکل کشور ما، مشکل تاجیک‌ها این است که به نظر من و به نظر بسیاری از دوست‌های من... و اين مشکل من هم هست...

داريوش: مشکل شما چیه خانم؟

خانم: ...این است که من فارسی را نمی‌توانم روان بخوانم.

داريوش: ولی می‌توانی بخوانی؟

خانم: می‌توانم بخوانم، اما روان نیست. چون به ما خط سيريليک تحمیل شده بود.

داريوش: من یک تکه کاغذ را می‌گذارم جلوی چشم‌هایت، به خط فارسی...

خانم: می‌خواهی من را شرمنده بکنی؟

داريوش: می‌خواهم بدانم چطور می‌توانی بخوانی.

خانم: نه، این دست‌نویس است، باباجان، مثل یک مرغ نوشته...

داريوش: منظورش این است که خرچنگ‌ - قورباغه‌‌ای‌ست خط بنده و درست هم می‌گوید. خب، حالا می‌خواهی بگویی مشکلی که در تاجیکستان وجود دارد، این است که خط، فارسی نیست؟

خانم: مشکل در تاجیکستان زیاد است و یکی از مشکل‌های اصلی که به نظر من و دوستانم و از صحبت‌های ما این نتیجه حاصل شد، مشکل واقعاً اگر در ذهن مردم هست، اگر ما می‌خواهیم ذهن و تفکر مردم را تغییر بدهیم، باید زبانشان تغییر یابد...

داريوش: يعنی زبانشان حالا روسی‌ست، تبدیل بشود به فارسی؟ منظورت چی هست از "زبانشان تغییر کند"؟

خانم: ببخشید، این هم نتيجه‌ی آن مشکل است... منظور این است که باید خط تغییر یابد.

آقا: صحبت ما از این بود که ما اگر بخواهیم در تاجیکستان زبان رشد بکند و مشکلات این زبان از بین برده شود، باید خط را تغییر بدهیم. همه می‌دانند که رسم‌الخط ما در تاجيکستان فارسی نيست و سيريليک است.

داريوش: مطمئن باشید خیلی‌ها نمی‌دانند. وقتی تاجیک‌ها را می‌بینند که به فارسی به این قشنگی صحبت می‌کنند، فکر می‌کنند خطشان هم فارسی‌ست. خط در تاجیکستان سیریلیک است، یعنی روسی‌ست.

آقا: بله. پس از انقلاب کمونیستی در روسیه و انتقال این انقلاب به آسیای مرکزی کمونیست‌ها چون مخالف ایدئولوژی مذهبی در آسیای میانه بودند و آن زمان در تمام مدارس زبان فارسی زبان تدریس بود و تا اندازه‌ای خط فارسی...

داريوش: یعنی مذهب اسلام را تلفیق می‌دادند به خط فارسی؟

آقا: آره، به خط فارسی. در همان زمان به همین خاطر خواستند این خط را از بین ببرند و سال ۱۹۲۹ خط تغییر کرد، خط تبدیل شد به لاتین و می‌خواستند یک رسم‌الخط عمومی برای تمام کشورهای آسیای میانه بسازند که همه را سیریلیک کردند. خلاصه، وقتی در زمان آقای گورباچف آزادی‌های سیاسی به میان آمد در جامعه، در آن زمان روشنفکران تاجیکستان و بخشی از روحانیت تقاضا کردند که خط باید تغییر بکند که دولت هم برنامه‌ای را ساخت (برای اين کار که توسط دولت بعدی لغو شد).

داريوش: ولی ببینید، تقریباً هفتادسال، یعنی اگر بخواهیم دقیق بگوییم، شصت‌وهشت‌سال است که خط تاجیکستان تبدیل شده به سیریلیک از لاتین و تقریباً هشتادسال یا دقیقاً هفتادوهشت‌سال است که تبدیل شده به لاتين. حالا می‌خواهم بدانم، چطور شما می‌خواهید برگردید به عقب؟ آیا این گردونه‌ی تاریخ را می‌شود به عقب برگرداند؟

آقا: تاجیکستان با این خط سیریلیک‌اش در یک انزوا قرار گرفته است. خط سیریلیک خط روس‌هاست. وقتی ما با خط سیریلیک می‌نویسیم و به فارسی صحبت می‌کنیم، آن چیزی که تاجیک‌ها می‌نویسند، جز خود تاجیک‌ها، نه روس‌ها می‌فهمند و نه فارس‌‌زبانها. تاجیک‌ها در انزوا قرار گرفته‌اند. به‌خاطر اینکه این مشکل رفع بشود، باید زبان فارسی تاجیکی در تاجیکستان رشد بکند، باید آن انتشاراتی که به خط فارسی در جهان صورت می‌گیرد، باید در آن باز بشود برای تاجیکستان. و تا زمانی که ما این خط را تغییر ندهیم و خط فارسی را از نو برقرار نکنیم، ما در انزوا خواهیم ماند. زبان تاجیکی رشد نخواهد کرد. اصطلاحات مدرن جهان امروز که بیشتر...

خانم: و تفکر هم رشد نخواهد کرد...

آقا: بله. طبعاً دیگر. وقتی اصطلاحات جدید را مردم نتوانند با زبان خودشان بیان بکنند، این کار را اگر نتواند، دیگر اينکه تاجیکستان با شش میلیون جمعیتش نمی‌تواند یک پژوهشگاه مخصوص داشته باشد و کلمه‌سازی کند. آن کلمات و عبارات و مفاهیم مدرن در زبان فارسی امروز در ایران هست. آنها را می‌تواند بگیرد و به سادگی از آنها استفاده بکند و...

داريوش: ولی از طرف دیگر اگر نگاه بکنیم، خط سیریلیک خیلی کمک می‌کند به تاجیک‌ها که زبان روسی را فرابگیرند و زبان روسی هم یک دریای بیکرانی‌ست و می‌شود تویش غوطه‌ور شد و خیلی چیزها را از زبان روسی درآورد، نه؟

خانم: بله، ولی یک چیز دیگر هم هست در اینجا. وقتی ترجمه‌ای از زبان روسی به زبان تاجیکی می‌شود، آنها تحت‌الفظی ترجمه می‌کنند و این یک مشکل تماماً جدا است که هرچیزی از زبان روسی به تاجیکی ترجمه می‌شود، اصلاً مفهوم نیست و خود تاجیک‌ها آن را نمی‌فهمند، چون ترجمه تحت‌الفظی است...

داريوش: یعنی گرته‌برداری‌ست، ولی آن چه ربطی دارد به خط؟

خانم: اما ربط دارد به اینکه چی...

داريوش: اجازه بده اول توضيح بدهم برای آنهایی که می‌خواهند بدانند به تاجیکی چطور مثلاً کلمه‌ی «من» نوشته می‌شود، "ميم" و "نون" نیست، بلکه ام. ا. ان است. ام. ا. ان را کنار هم بگذاریم، می‌شود «من». مثل اینکه به "پنگليسی" بنویسید، فارسی‌ـ انگلیسی. ولی اصطلاحاتی که می‌گویی و ترجمه‌هایی که می‌شود از روسی به فارسی تاجیکی و خیلی گرته‌برداری‌ست و اصلاً مفهوم نیست، چه ربطی به خط دارد؟ آیا آن را نمی‌شود به همان خط سیریلیک نوشت، ولی به زبان فارسی درست؟

خانم: آخر زبان فارسی درست را از کجا می‌دانند اینها! فارسی درست اصلاً فراموش شده.

داريوش: برای چی نمی‌دانند؟

آقا: طی این هفتادسال که تاجیکستان از جهان خط فارسی بیرون شد، اصطلاحات فارسی، اصطلاحات علمی فارسی، از فلسفه،‌ اقتصاد، سیاست، و اینها همه روسی بود. و حالا امروز، تاجیک‌ها نیاز دارند زبان‌سازی بکنند. زبان فارسی‌شان را واقعاً با آن اصالت خودش بسازند.

خانم: چرخبال را از سر باید بسازند...

آقا: در این صورت نیاز دارند که آن اصطلاحاتی که عیار و طیار در آن زبان فارسی هستند، آنها را از زبان فارسی به آسانی بگیرند و استفاده بکنند و اگر خط فارسی را نتوانند، طبعاً راهشان بسته‌ است،‌ در بسته است. در را باید باز کرد!

داريوش: راجع به چرخبال چی داشتی می‌گفتی؟

خانم: ... منظورم دوچرخه بود.

داريوش: آهان، دوچرخه را دوباره بسازند (به اصطلاح ديگر، آمريکا را دوباره کشف کنند).

خانم: بله. اگر مردم تاجیک به خط فارسی برگردند، هیچ نیازی به ترجمه وجود نخواهد داشت، یعنی در باز می‌شود به همه ادبیات دنیا. چون به زبان فارسی همه چیز ترجمه می‌شود.

داريوش: و گذشته از چیزهای انتشاراتی، حتا از طریق اینترنت هم احتمالاً دسترسی بیشتری خواهند داشت به نوشته‌های فارسی، درست است؟

خانم: بله. اتفاقاً امروز مثل اگر بخواهی حتا از سیاست صحبت بکنی، مردم فقط به خط سیریلیک و به زبان انگلیسی دسترسی دارند و به نوشته‌های فارسی دسترسی ندارند، نمی‌فهمند، نمی‌توانند بخوانند. حتا تحلیل‌گرهای تاجیک می‌روند توی سایت‌های روسی و ارزیابی‌های سیاستمدارهای روسی را می‌خوانند و آن را حقیقت مطلق می پندارند. چون نمی‌دانند، خبر ندارند از آنچه به زبان فارسی نوشته می‌شود. یعنی این می‌رسد به سیاست...

داريوش: درست است، ما می‌دانیم که سیاستمدارهای تاجیکستان رو به روسیه هستند، عمدتاً. درست است؟ فکر نمی‌کنی یکی از نگرانی‌های دولت این باشد که اگر خط، فارسی بشود، تاجیکستان و مردم تاجیکستان رو به ایران خواهند آورد و اسلام گسترش خواهد یافت، در حالی‌که خود آنها رو به روسیه هستند؟

خانم: نه! برای همین هم می‌گویم این غلط است آخر.

آقا: آنهایی که سیاست‌بازی می‌کنند البته همچون چیزهایی، همچون تصورهایی را ایجاد کرده‌اند که مثلاً اگر ما خط فارسی را قبول بکنیم، این تعبیر می‌شود به آن که ما از روسیه دور می‌شویم یا اینکه تأثیر اسلام را بیشتر می‌کند و آنهایی که، مثلاً از دانشمندان تاجیکستان، آنهایی که در خودشان احساس ضعف می‌کنند، درنزد زبان فارسی امروز ایران، می‌دانند که اگر این خط فارسی باب بشود و مردم بتوانند با آن مطالعه بکنند،‌ ضعف اینها آشکار می‌شود. پس اینها مقاومت می‌کنند. مثلاً می‌گویند، تأثیر مذهب زیاد می‌شود. بیش از هفتادسال است که خط سیریلیک در تاجیکستان رایج است و تاجیکستان اولین کشوری‌ست در‌ آسیای مرکزی که با جنبش قوی اسلامی روی صحنه آمد. خب، خط سیریلیک نتوانست با مذهب کاری کند.

داريوش: خب، حالا بیایید کمی آینده‌نگر باشیم و ببینیم در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد. آیا امیدی هست که در تاجیکستان خط سیریلیک فارسی بشود و تاجیک‌ها به آغوش باز زبان فارسی به‌طور تمام و کامل برگردند؟

خانم: اگر این نگاه، این دید و این فکر تغییر یابد و رئیس‌جمهور تاجیکستان که واقعاً این شانس را دارد، اگر خط را تغییر بدهد به فارسی، او می‌تواند واقعاً هم ملت را از این ورطه بیرون بکشد و ما هم می‌توانیم اين بار واقعاً با افتخار بگوییم که امامعلی رحمان اسماعیل سامانی است.

داريوش: و تمام کوتاهی‌هایش را می‌خواهید فراموش بکنید، فقط، به‌خاطر اینکه خط را عوض بکند؟

آقا: صرف‌نظر از مشکلات اقتصادی، مشکلات ژئوپلیتکی این منطقه،‌ سیاست‌های این منطقه، آقای رحمان که انتقاد هم می‌شود، کارهایی را در زمینه‌ی ملت‌سازی در تاجیکستان انجام داده. اما تا کدام اندازه این اقدام‌ها مؤثر بوده یا نبوده‌اند، تاریخ شاید قضاوتش را بکند. اما همان‌گونه که گفته شد، من فکر می‌کنم که اگر آقای رحمان واقعاً بخواهد ملت‌سازی و سیاست ملت‌سازی‌اش را در کشور کاملاً پیروز بسازد، خط سيريليک به خط فارسی تغییر می‌کند. اگر یادتان باشد، اسماعیل سامانی که امروز در تاجیکستان خیلی با او افتخار می‌کنند و مجسمه‌اش هم در میدان مرکزی تاجیکستان گذاشته شده است، او هم از فرهنگ شروع کرده بود، از زبان رسمی فارسی شروع کرده بود و آن را آورد و روی کرسی نشاند. اگر آقای رحمان هم می‌خواهد مثل او باشد، من فکر می‌کنم خط را تغییر می‌دهد و اسمش تا ابد در صفحه‌ی تاریخ تاجیکستان، به‌عنوان اینکه یک رود خروشان اندیشه را بر روی مردم تاجیکستان باز می‌کند، خواهد ماند.

داريوش: مگر اينکه آن کتاب تاریخ را خودتان بنویسید. شما مطمئن‌اید که هر کسی آن کتاب تاریخ را بنویسد، به همین اندازه خوش‌بین خواهد بود؟

آقا: من فکر می‌کنم، همان‌گونه که امروز درباره‌ی اسماعیل سامانی قضاوت می‌کنند، درباره‌ی آقای رحمان هم همین‌گونه قضاوت خواهند کرد.