خمینی و انتخاب بنی‌صدر

محمود دلخواسته

«بنی‌صدر بعد از پیروزی در چند مصاحبه اعلام کرد که یکی از معانی پیروزی عظیم او این بوده که جامعه‌ی ایرانی در این انتخابات کوشید حزب جمهوری را به جهت انحصارگرایی و قبضه کردن انقلاب رد کند. او در یکی از اولین مصاحبه‌هایش بعد از پیروزی اعلام می‌کند که ملت ایران به او این وظیفه را محول کرده تا «اهداف انقلاب را بازسازی دوباره کرده و آن را از دست مشتی فاشیست روحانی نجات بخشد.»

خمینی و انتخاب بنی‌صدر

در اولین انتخابات ریاست جمهوری، شورای نگهبانی وجود نداشت تا از قبل تصمیم بگیرد چه کسانی حق دارند که خود را نامزد ریاست جمهوری کنند یا نکنند. از این نظر و این‌که در این انتخابات برخلاف انتخابات بعدی، هیچ ادعای تقلب در انتخابات، چه در آن زمان و چه بعد نشد، می‌توان گفت که این انتخابات آزادانه‌ترین انتخابات ریاست جمهوری بوده که در تاریخ جمهوری اسلامی انجام شده است.

یکی از آخرین نمو‌نه‌های آن سخنان علی لاریجانی است که انتخاب بنی‌صدر را نه نتیجه‌ی تقلب در آرا بلکه ناشی از لفاظی‌های وی دانست: «بنی‌صدر با لفاظی و فریبکاری توانست آرا را جمع کرده و رئیس جمهور شود.»²⁸ ولی بسیاری، هم در محافل سیاسی و هم در محافل آکادمیک، این امر واقع را در چهارچوبی مجازی قرار داده‌اند تا نشان دهند با وجود این که بنی‌صدر در انتخاباتی آزاد انتخاب شده بود، ولی چون اکثریت مردم ایران از خود نظری مستقل نداشتند، به این علت رای خود را برای آقای بنی‌صدر به صندوق‌ها ریختند. آنها خیال می‌کردند که رای آقای خمینی هم همین است.

به بیان دیگر، بنا بر رابطه‌ی مرجع و مقلد، مردم خود را مکلف دانسته‌اند که به بنی‌صدر رای دهند زیرا فکر می‌کردند نظر آقای خمینی بر بنی‌صدر معطوف است. بنابراین رای به بنی‌صدر را نمی‌توان رای اصیلی به باورهای آزادی‌خواهانه‌ی او و یا تاییدی بر مخالفتش با دیدگاه‌های استبدادی حزب جمهوری و اقمارش قلمداد کرد، بلکه باید آن را در ساختار سنتی و تقلیدی جامعه‌ی آن روز ایران که تبعیت از نظر مرجع تقلیدی مثل آقای خمینی را بی‌چون و چرا کرده بود، فهمید.

بگذریم از اینکه این تفسیر از رای اکثریت مردم ایران در درون خود، نوعی توهین به شعور و وجدان جمعی مردم را پنهان کرده است، ولی از آنجا که در میان تحلیل‌گران سیاسی مقبولیت دارد لازم است با دقت مورد بررسی قرار گیرد.

اعتبار نظریه‌ی بالا منوط به تحقق حداقل دو شرط است:

۱. آقای خمینی به صراحت و به تلویح از نامزدی بنی‌صدر حمایت کرده باشد.
۲. نامزدهای دیگر با توجه به نظر مثبت آقای خمینی به بنی‌صدر، و بنابراین علی‌رغم اطمینان از شکست خود پذیرفته بودند که در مسابقه‌ای شرکت کنند که از قبل می‌دانستند آن را باخته‌اند.

آیا آقای خمینی به صراحت و یا به تلویح از نامزدی بنی‌صدر حمایت کرده بود؟ همان‌گونه که در ادامه‌ی بحث خواهیم دید امور واقع- نه تحلیل و تفسیرهای ذهنی محض- به ما می‌گویند که نه تنها آقای خمینی، به صراحت و به تلویح، از هیچ نامزدی حمایت نکرد، بلکه بر بسیاری معلوم بود که اصلاً با نامزد شدن بنی‌صدر مخالف بوده است.

اول اینکه خود بنی‌صدر به صراحت شرط نامزدی خود را این قرار داده بود که آقای خمینی در انتخابات ریاست جمهوری دخالت نکند و این را در همان زمان اظهار کرد: «... آن روز رفتم خدمت امام – امام حاضر است، از او بپرسید- گفتم که اگر شما می‌خواهید دخالت بفرمایید، تاییدی بکنید، من داوطلب نیستم، برای اینکه رییس‌جمهور باید روی پای خودش بایستد. اگر نتواند رای عمومی را خودش بدست بیاورد، مشکل که پیش آمد نمی‌تواند مقاومت کند. تجربه دولت بازرگان کافیست. گفت، نه، من هیچ قصد مداخله ندارم. گفتم پس من داوطلبم.»²⁹

دیگر این که نه تنها آقای خمینی از بنی‌صدر حمایتی به عمل نیاورد، بلکه بر بسیاری از مردم واضح بود که آقای خمینی با ریاست جمهوری بنی‌صدر مخالف است. برای نمونه اریک رولو فرستاده‌ی روزنامه لوموند در ایران نوشت: «در محافل عموماً مطلع گفته می‌شود که رهبر انقلاب از موضع‌گیری‌های آقای بنی‌صدر که زمانی فرزند معنوی او به شمار می‌رفت، ناراضی است. با این‌حال به‌نظر می‌رسد که برادر، نوه و داماد رهبر انقلاب از آقای بنی‌صدر حمایت می‌کنند، اما دختر امام از زن‌ها دعوت کرد که به آقای حبیبی رای دهند. ایرانیان بدون این که به‌درستی بدانند کدامیک از کاندیداها از پشتیبانی امام خمینی برخوردار است، با این که این اطلاع برای بسیاری از آنها ضروری است، به سوی صندوق‌های رای خواهند رفت.»³⁰

البته قبلاً هم خود آقای خمینی به بنی‌صدر گفته بود که به سه دلیل با نامزدی‌اش مخالف است: «اول اینکه مخالف ولایت فقیه هستم. دوم اینکه، مخالف مالکیت خصوصی هستم و سوم، اگر رئیس جمهور شوم دست و پای آخوندها را از ادارات جمع می‌کنم.»³¹

مخالفت آقای خمینی با نامزدی بنی‌صدر تاحدی بود که حتی روز قبل از رای‌گیری سعی کرد که بنی‌صدر از نامزدی کناره بگیرد: «روز پیش از رای‌گیری، هاشمی رفسنجانی وارد جلسه‌ی شورای انقلاب شد و گفت: احمدآقا تلفن کرد و گفت مدرسین قم می‌گویند که بنی‌صدر به سود حبیبی کنار برود و بعد نخست‌وزیر بشود. گفتم: خوب می‌دانم که ریاست جمهوری در کار نیست، بلکه انتخابات فردا، تعیین راست و دروغ دو ادعاست: شما آقایان که حزب جمهوری را تشکیل داده‌اید مدعی هستید که مردم به اطاعت از روحانیان انقلاب کرده‌اند. ادعای من اینست که مردم برای تحقق اصولی انقلاب کردند که در طول قرن، دو انقلاب دیگر برای متحقق کردن‌شان به‌عمل آورده‌اند.»³²

در همین رابطه بود که بنی‌صدر بعد از پیروزی در چند مصاحبه اعلام کرد که یکی از معانی پیروزی عظیم او این بوده که جامعه‌ی ایرانی در این انتخابات کوشید حزب جمهوری را به جهت انحصارگرایی و قبضه کردن انقلاب رد کند.

او در یکی از اولین مصاحبه‌هایش بعد از پیروزی اعلام می‌کند که ملت ایران به او این وظیفه را محول کرده تا «اهداف انقلاب را بازسازی دوباره کرده و آن را از دست مشتی فاشیست روحانی نجات بخشد.»³³ یا: «این تنها انتخابات (ریاست جمهوری) نبود، بلکه یک انقلاب بود. با وجود رفتار شرم‌آور رادیو و تلویزیون و نقض مستمر به اصطلاح بی‌طرفی‌شان، و با وجود تبلیغات فریبکارانه مطبوعات بر علیه من که به وسیله حزب جمهوری رهبری می‌شد، که در واقع مشتی از روحانیان فاشیست هستند که ادعای پیروی از امام را دارند، و با وجود موجی از اتهامات، مردم من را برگزیدند.»³⁴

غیظ و خشم آقای خمینی نسبت به انتخاب بنی صدر، آن‌هم با آن رای باورنکردنی، حتی در مراسم سوگند در بیمارستان قلب، از چشمان تنها خبرنگار خارجی حاضر در مراسم، پنهان نماند.

اریک رولو در مصاحبه با نویسنده گفت: «من بسیار متعجب شدم، وقتی رفتار سرد و با فاصله خمینی را در برابر بنی‌صدر دیدم.»³⁵

امر واقع دیگری که به صراحت نشان از شدت مخالفت آقای خمینی با بنی‌صدر می‌دهد این است که در مراسم سوگند، بنی‌صدر این واقعیت را تکرار کرد که رییس‌جمهور مشروعیتش را از آرای مردم گرفته است. شاید دانستن این موضوع برای نسل امروز جالب باشد که به نظر می‌رسد که به امر مستقیم آقای خمینی این قسمت از سخنان رییس‌جمهور در پخش سراسری از تلویزیون سانسور شد ولی به علت جنجالی که به پا شد و هنوز آقای خمینی و حزب جمهوری در موقعیتی نبودند که از سانسور علنی اولین رییس‌جمهور در مراسم سوگند خود دفاع بکنند، مجبور شدند که کاسه و کوزه‌ها را بر سر موسوی خوئینی‌ها که تنها دستور را اجرا کرده بود بشکنند و او را مجبور به استعفا کنند.³⁶

دیگر این که در زمان تبلیغات، گروه تبلیغاتی بنی‌صدر برنامه‌ریزی کرده بودند تا در پوسترهای تبلیغاتی او هیچ تصویر و گفته‌ای از آقای خمینی به کار گرفته نشود.

به گفته‌ی آقای احمد سلامتیان که در آن زمان مسئول کمپین بنی‌صدر بود، هم خود آقای بنی‌صدر و هم تیم مشاورانش مصمم شده بودند که در پوسترها از عکس‌های آقای خمینی استفاده نشود و این بدین‌خاطر بود که همگی بر این نظر بودند که رای به بنی‌صدر باید تنها رای به برنامه و نظرات خود او باشد.³⁷ این در حالی بود که تمامی نامزدهای دیگر، حتی دریادار سکولار، احمد مدنی نیز از تصویر آقای خمینی استفاده کرده بودند و در جملاتی التزام و احترام تا حد جان نثاری خود را به آقای خمینی اظهار کرده بودند.³⁸

خود آقای بنی‌صدر می‌گوید این تصمیمی نبود که فقط در همان زمان گرفته شده باشد. از شروع انقلاب و ورود آقای خمینی به پاریس و همراهی شبانه‌روزی بنی‌صدر با وی، تصمیم گرفته بود که هیچ عکسی از او با آقای خمینی منتشر نشود. این که در پاریس هیچ عکسی از بنی‌صدر و خمینی در کنار هم موجود نیست، به همین علت است: «در تمام مدتی که امام در پاریس بود- چند ماه بود؟ - یک عکس بیاورید که من در کنار امام باشم. این همه پرهیز داشتم و دارم. با فالاچی (آن خبرنگار ایتالیایی) رفته بودند و چندین عکس با امام گرفتند. بسیار اصرار کردند که من بگذارم آن عکس‌ها را منتشر کنند، چون حالت خیلی چیزی { = صمیمی} دارد. امام با حالتی به من نگاه می‌کند و می‌خندد. من مخالفت کردم. تا همین لحظه که در حضور شما هستم مخالفم.»³⁹

سرانجام آن که آقای خمینی سال‌ها بعد و در جریان برکناری آیت‌الله منتظری در نامه‌ی معروفش نوشت که به بنی‌صدر هرگز رای نداده است: «والله من به بنی‌صدر رای ندادم.»⁴⁰

با این‌حال انبوه آکادمیک‌ها و سیاستمداران که این نظر را مطرح کرده‌اند، متوجه این تناقض در گفتار خود نشده‌اند که اگر قرار بر این بود که نزدیکی و دوری به آقای خمینی عامل انتخاب شدن باشد و نه حضور و وجود شخصی خود نامزد، نامزدهای دیگری بودند که بیش‌تر از بنی‌صدر برای انتخاب شدن شانس داشتند. برای مثال کاندیدای حزب جمهوری، حزبی که با حمایت آقای خمینی ایجاد شده بود: «...به همین جهت با مشورت با جنابعالی و جلب موافقت و گرفتن وعده حمایت غیر مستقیم از شما، با همه گرفتاری‌ها از همان روزهای اول پیروزی، مسئولیت تاسیس حزب جمهوری اسلامی را به عهده گرفتیم...»⁴¹

در تبلیغات گسترده‌ی خود این را کاملاً در میان مردم جا انداخته بود که آقای خمینی پدر روحانی حزب است و حزب مجری نظرات و باورهای ایشان است و بنابراین می‌بایست بیش‌ترین آرا را به خود اختصاص می‌داد. یا آقای صادق طباطبایی که برادر زن احمد خمینی و از اهل بیت بود و یا آقای قطب‌زاده که آقای خمینی علناً اظهار کرده بود که او را بیست سال است که می‌شناسد و بعد از انقلاب، وی را به ریاست رادیو و تلویزیون منصوب کرده بودند جزو این شمار قرار دارند.

در عمل دیدیم که که آقای حبیبی کم‌تر از ۴ درصد، یعنی فقط نیم‌میلیون رای آورد، و آرای آقای طباطبایی به یک درصد هم نرسید، کم‌تر از صدو پانزده‌هزار؛ و آرای آقای قطب‌زاده در حدود نیم درصد، کم‌تر از پنجاه‌هزار، ولی بنی‌صدر بیش از ۷۶ درصد از آرا، نزدیک یازده میلیون را به خود اختصاص داد.⁴²

البته این نظر مطرح شده که علت کمی آرای حبیبی این بود که نه تنها آقای خمینی مانع شد که دکتر بهشتی خود را نامزد کند، بلکه نامزد دیگر حزب، آقای جلال‌الدین فارسی نیز به علت ایرانی نبودن مجبور شد که کنار بکشد و وقت زیادی برای تبلیغ روی آقای حسن حبیبی که به‌عنوان جانشین او تعیین شده بود، نماند.

این نظر تنها زمانی می‌تواند از درجه‌ای از صحت برخوردار باشد که بپذیریم عده‌ی زیادی از مردم به علت تغییر نامزدهای حزب در انتخابات شرکت نکردند، اما این تفسیر چندان منطقی به نظر نمی‌رسد که طرفداران حزب که قرار بوده رای خود را برای آقای بهشتی یا فارسی بریزند، به جای حبیبی که به طور رسمی جانشین فارسی شده است و برایش تبلیغات وسیع می‌شود به بنی‌صدر رای داده باشند.

علت هم این است که از ماه‌ها پیش مخالفت رهبران حزب جمهوری با بنی‌صدر اظهر من الشمس شده بود و واضح بود که رای به بنی‌صدر رای بر ضد حزب جمهوری نیز هست و بالعکس. البته واقعیت این است که در انتخابات ریاست جمهوری، حدود شش میلیون نفر کم‌تر از اولین انتخابات بعد از انقلاب شرکت کردند. ولی نمی‌توان گفت که این عده کسانی بوده‌اند که به‌خاطر کناره‌گیری فارسی از نامزدی، انتخابات را تحریم کرده‌اند.

در همین رابطه باید بدانیم که بدنه‌ی اصلی هواداران حزب جمهوری را مذهبیون سنتی تشکیل می‌دادند. در حالی که آقای خمینی بارها از مردم خواسته بود که در انتخابات شرکت کنند. این افراد نمی‌توانستند برخلاف نظر مرجع و یا رهبر خود عمل کنند. دیگر این که سازمان‌های سیاسی مانند مجاهدین خلق که هواداران زیادی در میان جوانان داشتند، به علت کناره‌گیری رجوی از نامزدی ریاست جمهوری (چراکه خمینی اعلام کرده بود کسانی که به قانون اساسی رای نداده‌اند، نمی‌توانند عهده‌دار اجرای آن قانون شوند) انتخابات را تحریم کرده بودند و این سوای سازمان‌های سیاسی منطقه‌ای، مانند حزب دموکرات کردستان و کومله بود که آنها نیز انتخابات را تحریم کرده بودند و بر تعداد تحریم‌کنندگان افزوده بودند.

دیگر این که به این علت که حزب جمهوری عمداً انتخابات را وسط زمستان و در ماه بهمن برگزار کرد، بسیاری از دهات و حتی شهرستان‌های کوچک به علت برف سنگین و بسته شدن بسیاری از راه‌های روستایی در عمل نمی‌توانستند در انتخابات شرکت کنند. آخر این که این سوای بسیاری افراد دیگر است که به علل مختلف از انقلاب سر خورده بودند تاحدی که تا آن زمان صدهاهزار نفر ایران را ترک گفته بودند.

رادیو تلویزیون و احزاب

واقعیت بسیار مهمی که در این زمان رخ داد و از جهت مطالعات جنبش‌های اجتماعی و عوامل موثر در کمپین‌های انتخاباتی بسیار قابل توجه است، انتخاب بنی‌صدر در شرایطی بود که رادیو و تلویزیون، اکثر مطبوعات و قریب به اتفاق احزاب یا بر ضد او موضع گرفته بودند و یا از نامزدهای دیگری هواداری می‌کردند. این در جای خود یک پدیده است که مورد بی توجهی تاریخ نویسان قرار گرفته است.

رادیو و تلویزیون که بنا بر اصل ملی‌بودن باید بی‌طرفی خود را حفظ می‌کرد، چنان بر ضد او وارد عمل شده بود که حتی امیر انتظام، در زندان خشم خود را از بی‌اخلاقی صدا و سیما اظهار می‌کرد: «هنوز رسماً انتخاب بنی‌صدر به مقام ریاست جمهوری اعلام نشده که رادیو تلویزیون در مقام مخالفت و مقابله با او کارش را شروع کرده است، همچنان که در دوران انتخابات با طرز زننده‌ای این عمل را به‌خصوص در مورد او شروع کردند.»⁴³

برای نمونه صداوسیما وظیفه داشت که با تمامی نامزدهای اصلی مصاحبه کند. از میان ۱۰۸ نامزد ریاست جمهوری، هشت نامزد به عنوان رقبای جدی شناخته شده بودند، ولی زمانی که نوبت مصاحبه با بنی‌صدر شد، تیم جدیدی به رهبری آقای محسن سازگارا، مصاحبه را بر عهده گرفت و چه زود مصاحبه، نه در رابطه با برنامه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نامزدها، بلکه به تفتیش عقاید بنی‌صدر، اگر نه محاکمه، فقط در مورد نظر بنی‌صدر به ولایت فقیه تبدیل شد.

بعدها معلوم شد که این تیم را حزب جمهوری مامور کرده بود تا بنی‌صدر را وادار کند که به‌طور علنی بگوید بر ضد ولایت فقیه است و مجبور شود کناره‌گیری کند تا حزب جمهوری بتواند استبداد خود را قانونیت ببخشد. البته در همان زمان‌ها به‌گونه‌ای حرفه‌ای‌تر از او این سئوالات شده بود و بنی‌صدر پاسخ داده بود:

«بنی‌صدر (از من سئوال می‌کنند) ... مخالف ولایت فقیه بودید. درست است؟ همین را می‌گویند دیگر.
محمد جواد مظفر(خبرنگار): بله

بنی‌صدر: خیلی خوب. آقای جلال فارسی توی همین راهرو (آقای چمران شده بود وزیر دفاع) آمد گفت با این حکومت و با این وزیر و با این چیزها، من معتقد شده‌ام که {به} هیچ {وجه} نباید زیر بار ولایت فقیه رفت. خوب حالا ایشان دو آتشه طرفدارند. من این بداخلاقی‌ها را ندارم. من با استبداد مخالفم، {چه} از فقیه {و چه} از خدا. مخالفم.»⁴⁴

در نهایت شگفتی سازمان‌ها و گروه‌های سیاسی، حتی گروه‌هایی که خود را متعلق به جبهه‌ی مردم‌سالار می‌دانستند، مانند نهضت آزادی، در نامزد کردن حسن حبیبی با حزب جمهوری اشتراک جستند [45] و یا مانند جبهه‌ی ملی از دریاسالار مدنی. سازمان‌های دیگر، مانند مجاهدین خلق و فداییان، یک‌سره انتخابات را تحریم کردند. احمد سلامتیان علت این مخالفت شدید را این‌گونه توضیح می‌دهد: «امکان اینکه بنی‌صدر، با وجود مخالفت شدید و فعال احزاب سیاسی مانند حزب جمهوری، مجاهدین انقلاب اسلامی، مجاهدین خلق، حزب توده، فداییان (خلق) امتی‌ها و نهضت آزادی به ریاست جمهوری برسد، حسادت بی‌سابقه‌ای را در بین اینها ایجاد کرده بود...»⁴⁶

محمد جعفری، سردبیر روزنامه‌ی انقلاب اسلامی در ایران، نیز به گونه‌ای همین نظر را تایید می‌کند: «وقتی بنی‌صدر وارد ایران می‌شود و بدون درخواست حمایت از هیچ سازمان و گروهی مستقیم به میان مردم می‌رود و مستقیم با مردم تماس برقرار می‌کند و از این طریق به ریاست جمهوری می‌رسد، حسادت شدیدی را در میان این گروه‌ها ایجاد کرد.»⁴⁷

این مخالفت‌ها در حالی است که بنی‌صدر از هیچ بودجه‌ای برای تبلیغات برخوردار نیست و سهم اصلی تبلیغات به گونه‌ای خودجوش برعهده‌ی ۱۸۰۰ انجمن اسلامی⁴⁸ که بعدها هسته‌های مرکزی دفاتر هماهنگی، تنها سازمان سیاسی بی‌مرکز بعد از انقلاب که به گونه‌ای افقی ایجاد شد، افتاده بود.⁴⁹
روحانیت نیز در حمایت از نامزدی ایشان دچار اختلاف بود و بنابراین بعضی از نامزدی ایشان حمایت کرده بودند و بعضی از نامزدی حسن حبیبی.

اهمیت انتخاب بنی‌صدر باوجود مخالفت‌های شدید رادیو و تلویزیون ملی و اکثریت مطلق روزنامه‌ها و سازمان‌های سیاسی، از جهت جامعه‌شناسی سیاسی دارای اهمیت فوق‌العاده است. این پدیده نشان‌دهنده‌ی وجود نوعی استقلال فکری در میان ایرانی‌ها است. در دموکراسی‌های غربی، رادیو- تلویزیون و مطبوعات نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی افکار عمومی به نفع و یا علیه نامزد خاصی بازی می‌کنند.

برای مثال، این که در ایتالیا، برلوسکونی، میلیاردری که از حداقل تجربه‌ی سیاسی برخوردار بود توانسته دوبار و با وجود اشتباهات فاحش و فسادهای اقتصادی به نخست‌وزیری برسد باید این موفقیت را با در اختیار داشتن دو کانال از پر بیننده‌ترین تلویزیون‌های ایتالیا مربوط دانست؛ و یا در انگلستان، این نظر در بین بسیاری از اهل فن پذیرفته شده است که تونی بلر زمانی توانست به نخست‌وزیری برسد که پرتیراژترین روزنامه‌ی انگلستان، سان، از حمایت از محافظه‌کاران دست برداشت و به حمایت از حزب کارگر پرداخت؛ و یا در انتخابات اخیر زمانی اطمینان حاصل شد که حزب کارگر انتخابات را خواهد باخت که روزنامه‌ی سان، به مخالفت با حزب کارگر پرداخت.

بنابراین می‌شود این نظر را مطرح کرد که انتخاب بنی‌صدر با وجود چنین مخالفت‌های سیستماتیک، هم نشان از استقلال فکری اکثریت ایرانی‌ها داشت و هم این که نشان می‌دهد که مردم نیک می‌دانستند که به چه کسی و به چه علل رای می‌دهند و این امر، دقیقاً مخالف نظر کسانی است که معتقدند مردم ایران می‌دانستند چه نمی‌خواهند ولی نمی‌دانستند که چه می‌خواهند.
نکته‌ی آخر آن که عدم توجه لازم به پویایی و پیام‌های این انتخاب، از طرف متخصصان جامعه‌شناسی سیاسی و رفتارشناسی رای دادن (Voting behaviour) جای تعجب بسیار دارد.

پانویس‌ها: